Allais Paradoksu: %11 Olasılıkla 1 Milyon Dolar mı, Yoksa %10 Olasılıkla 5 Milyon Dolar Kazanmayı mı Tercih Ederdiniz?

Karşınızda iki seçenek ve bir karar vermeniz gerek… Sizden beklenen, her vakit daha az riskli olanı tercih etmeniz. Lakin Allais Paradoksu, insanların kararlarının her vakit düşündüklerini yansıtmadığını gösterirken zihnimize meydan okuyor.

Bu paradoks, iktisat ve finansal alanlarda öncelik olarak hayatın her alanında karşımıza çıkabilir. Olağanda tercih yaparken insanların risksiz tercihler yaptığını bilsek de bu durum biraz ezber bozuyor. 

İki farklı mümkünlük dağılımına dayalı seçeneklerin sunulduğu bu paradoks hem iktisat hem de psikoloji alanlarında derinlemesine incelenmiş ve belirsizlik altındaki karar alma sürecinin karmaşıklığını anlamaya yönelik varlıklı bir tartışma ortamı oluşturmuştur.

Allais Paradoksu, Maurice Allais tarafından 1953 yılında ortaya atılmıştır.

Beklenen Yarar Kuramı’na tezat olarak geliştirilen bu paradoksta, insanların riskli kararlar alma eğilimlerini sorgulayarak klâsik ekonomik davranış teorisine meydan okumasını görüyoruz.

Beklenti Teorisi’ne göre bireyler, rasyonel olarak hareket edemezler ve riskten olabildiğince kaçınırlar. Anlayacağımız formuyla bu teori, bireylerin her vakit en büyük mükafatı seçeceğini bizlere düşündürür. Ama herkes bu türlü düşünmüyor, belirsizlik durumlarında bu teorinin söylendiği üzere işlemediğine bir örnek de Maurice Allais tarafından geliştirilen bu paradoks.

Peki sizlerle bir senaryo geliştirsek, rasyonel olmayan sonuçlar mı ortaya çıkar? Gelin, bir test edelim.

A: %100 olasılıkla 1 milyon dolar kazanma bahtı.

B: %10 olasılıkla 5 milyon dolar, %89 olasılıkla 1 milyon dolar ve %1 olasılıkla hiçbir şey kazanmama bahtı.

Bu durumda, birden fazla insan riskten kaçınmayı tercih ederken kesin olan 1 milyon doları (A seçeneği) seçer.

C: %11 olasılıkla 1 milyon dolar ve %89 olasılıkla hiçbir şey kazanmama bahtı.

D: %10 olasılıkla 5 milyon dolar ve %90 olasılıkla hiçbir şey kazanmama bahtı.

Bu durumda, birden fazla insan daha yüksek ödül için daha büyük bir riski göze alır ve D’yi, yani %10 olasılıkla 5 milyon doları tercih eder.

Paradoksal olan durum, insanların birinci senaryoda riskten kaçınırken ikinci senaryoda riski tercih etmeleridir. Beklenen aslında, bir kişinin ya her iki durumda da kesin sonucu ya da her iki durumda da yüksek mükafatı tercih etmesidir.

Ancak birçok zaman insanlar bu tutarlılığı göstermezler. Bu; insanların karar verme süreçlerinde yalnızca beklenen getirileri değil, tıpkı vakitte sonuçların katılığını ve risk algılarını da dikkate aldıklarını gösteriyor.

Allais Paradoksu’nda birçok insan, Senaryo 1’de A’yı tercih etmelerine rağmen Senaryo 2’de D’yi tercih ediyor.

Normal kurallarda beklenen, en az riskli ve kazanma mümkünlüğü yüksek olan seçeneğin tercih edilmesiydi. Ancak bazen risk düzeyi yüksek olsa da yarar artarsa beşerler bu seçeneklere yönelebiliyor. İşte bu paradoksta da anlatılan tam olarak bu. Beklenen, her vakit uygulanmıyor.

Rasyonel ekonomik davranış teorisine nazaran, iki senaryoda da tıpkı beklenti bedeline sahip olan B ve D seçenekleri ortasında tercih yapılması gerektiği düşünülüyor. Ancak Allais Paradoksu’na nazaran, beşerler ekseriyetle bu beklenen bedele ters tercihlerde buluuyorlar, bu da ekonomik karar alma süreçlerinin karmaşıklığını bizlere ispatlamış oluyor.

Ekonomik teorilerin insan davranışlarını tam olarak açıklayamadığını görürken karar alma sürecinde duygusal ve ruhsal etmenlerin tesirli olduğunu düşünmeliyiz.

Beklenen Yarar Kuramı’nın her vakit işe yaramadığını ve insanların tez karar verdiklerinde tutarsız yanıtlar verebildiğini bize gösteren bu durum, hayatın her alanında karşımıza çıkabiliyor. İki seçenek ortasında kalan birçok kişi, ani karar vermesi gerektiğinde büyük olasılıkla tutarsızlık gösterecektir. Bunu da en yeterli kumar bağımlısı insanlarda görebilirsiniz.

Allais, bu paradoksu açıklarken de insanların bu kararları neye nazaran verdiğine dair teorilerde bulunuldu. Mesela:

• Duygusal Pahalar Teorisi: İnsanların, riskli kararlar alırken anlık hisleri göz önünde bulundurmaları çok yüksek bir ihtimaldir. Bu durumda da tercihler, duygusal kıymetlere nazaran değişebilir.
• Zaman Tercihi Teorisi: Beşerler, gelecekteki yararlar ve kayıplar konusundaki tercihlerinde anlık zevk ve erteleme tesiri altında olabilirler. Bu durum, neden kimi insanların D seçeneğini tercih ettiğini de açıklayabilir.
• Mantıksal Çelişki: İnsanlar, ihtimallere yönelik kararlarını mantıksal olarak çelişkili hâle getirebiliyorlar. Bu da insanların, rasyonel bir karar alma sürecini ortadan kaldırabilir.

Paradokslar hakkında öbür içeriklerimiz: