Saltanatın Kaldırılması Hakkındaki Bu Bilgileri Okuyunca Atatürk’ün Ne Kadar Yerinde Bir Karar Verdiğini Daha İyi Anlayacaksınız

Yıllar süren Kurtuluş Savaşı’nın akabinde işgalci devletlerin ülkemizi iki başlı bir idareyle vurmasını önlemek hedefiyle saltanatın kaldırılması kararı alınmış ve süratle uygulanmıştır. Halifelik ile saltanatlık makamlarını da ayıran bu karar sonrası artık TBMM’nin yani Türk milletinin tek hâkim güç olduğu açıkça duyurulmuştur.

Yüzlerce yıl boyunca cihana hükmetmiş Osmanlı İmparatorluğu maalesef 19. yüzyıla geldiğimizde yok olmanın eşiğindeydi. Birinci Dünya Savaşı ile birlikte bu eşik resmen aşıldı ve başşehir İstanbul dahil tüm topraklarımız batılı güçler ve onların yancıları tarafından işgal edildi. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkması ile birlikte başlayan Kurtuluş Savaşı sayesinde fiili işgal son buldu.

Fiili işgal bitmişti lakin işgalci güçlerle masaya oturacak iki idare vardı; İstanbul hükümeti ve Ankara hükümeti. İşte bu iki başlılığı ortadan kaldırmak ismine saltanatın kaldırılması kararı alındı. Bu karar ile birebir vakitte uzun yıllar birlikte yürütülen saltanat ve hilafet makamları da ayrılmış oldu. Gelin saltanatın kaldırımasının nedenlerine, sonuçlarına ve kıymetine biraz daha yakından bakalım.

Aslında her şey Birinci Dünya Savaşı ile başladı:

1914 – 1918 yılları ortasında gerçekleşen Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu İttifak Devletleri’nin yanında yer almış, Çanakkale Savaşı başta olmak üzere pek çok cephede destan yazsa bile mağlup olmuştur. Bunun sonucunda resmen imparatorluğun işgal süreci başlamış ve hatta başşehir İstanbul bile resmen işgal edilmiştir.

Maalesef periyodun Osmanlı padişahı Sultan Vahdettin bu işgale karşı büyük bir direniş gösterememiştir. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, 1919 yılında Samsun’a giderek zaten işgalcilere karşı direnen Türk milletini bir ortaya toplamış ve Kurtuluş Savaşı’nı başlatmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi kurulmuş ve kararlar burada alınmaya başlamıştır. 

Milli uğraş her vakit Ankara hükümeti tarafından yürütülmüştür:

Kimsenin hakkını yemeyelim, hem Sultan Vahdettin hem de İstanbul hükümeti üyeleri işgale karşı direnmek istemişler lakin işgal altındaki bir kentte bunu bir türlü başaramamışlardır. Mustafa Kemal Paşa başkanlığındaki TBMM, esasen bunun için kurulmuş ve ulusal uğraşın her adımını yürütmüştür.

Fakat Anadolu topraklarının karış karış işgal edildiği ve Türk milletinin elindeki her şeyiyle onlarla uğraş ettiği bir devirde iki hükümet olması işleri biraz zorlaştırıyordu. Hatta biraz değil baya zorlaştırıyordu zira İngilizler başta olmak üzere tüm işgalci güçler, direnen Ankara hükümetini değil, alışılmış ki onlarla uyumlu olan İstanbul hükümetini destekliyorlardı.

Lozan Barış Konferansı’na yapılan davet ile ipler koptu: İşte saltanatın kaldırılmasının nedenleri

• Saltanatın ulusal egemenlik anlayışına karşıt olması
• Padişah ve İstanbul hükümetinin ulusal gayret yanlısı olmaması
• İki başlı idarenin getirdiği sorunlar
• Ankara hükümetinin işgalcilere karşı muvaffakiyet kazanmış olması

Pabucun kıymetli olduğunu gören batılı devletler, İsviçre’nin Lozan kentinde yapılacak barış görüşmelerine 28 Ekim 1922 tarihli bir davet ile hem Ankara hükümetini hem de İstanbul hükümetini çağırdılar. Sadrazam Tevfik Paşa, Mustafa Kemal’e bir telgraf göndererek fikir birliğinde olduklarını ve Sevr Antlaşması’nı iptal ettirmekten öteki bir maksatları olmadığını yazdı.

Gelin görün ki bu çeşit verilen kelamlara artık güvenilmemesi gerektiğini Mustafa Kemal pek çok acı deneyimle öğrenmişti. Bu nedenle İstanbul hükümetinin ortadan kaldırılmasını bir mecburilik olarak görüyordu. İstanbul hükümetinin kaldırılması demek, saltanatın yani padişahlığın ortadan kaldırılması demekti.

Yüzlerce yıllık Osmanlı saltanatı artık yok:

Türkiye Büyük Millet Meclisi, 30 Ekim 1922 günü toplanarak İstanbul hükümeti yani Osmanlı saltanatı hakkında görüşmeye başladı. Bir kısım İstanbul hükümetini ve Sultan Vahdettin’i ulusal çabaya karşı çıkmakla ve vatan haini olmakla suçlarken bir kısım da saltanatın kaldırılmaması gerektiğini savundu.

1 Kasım 1922 tarihinde tekrar toplanan TBMM, TBMM’nin Hukuk-ı Hakimiyet ve Hükümranının Mümessil-i Hakikisi Olduğuna Dair Hey’et-i Genele Kararı isimli iki unsurluk bir karar aldı. Bu kararda saltanat ve hilafet makamları birbirinden ayrılarak saltanat kaldırıldı. Alınan kararda ilga kararı geri yürütülerek İstanbul’daki biçimi hükûmetin 16 Mart 1920’de tarihe intikal ettiği bildirildi.

4 Kasım 1922 tarihinde İstanbul hükümeti son kere toplanarak padişaha istifasını sundu ve hükümete ilişkin binalar kapatıldı. Osmanlı Devleti’nin resmî gazetesi Takvim-i Vekayi, 7 Kasım günü yayım hayatına son verdi. Daha sonra 15 Nisan 1923 tarihinde Hıyanet-i Vataniye Kanunu düzenlenmiş ve saltanatın kaldırılmasına karşı konuşmak vatan hainliği kapsamında değerlendirilmiştir.

Maddeler halinde saltanatın kaldırılmasının sonuçlarına bakalım:

• Osmanlı saltanatı sona erdi.
• Milli egemenliğin önü açıldı.
• Cumhuriyetin ilan edilme süreci hızlandı. 
• Din ve devlet işleri ayrılmış oldu.
• Sultan Vahdettin ülkeyi terk etti.
• Yeni Türk devletinin fikri yapısının çerçevesi oluştu.
• Yeni halife TBMM tarafından seçildi.

1 Kasım 1922 tarihinde saltanat kaldırıldıktan sonra İstanbul hükümeti istifa etmiş ve Sultan Vahdettin artık sırf Halife Vahdettin olmuştu. 10 Kasım günü son cuma selamlığına katılan Vahdettin, hayati riskler taşığını söyleyerek 17 Kasım günü erken saatlerde İngilizlere ilişkin HMS Malaya zırhlısına binerek ülkeyi terk etti ve Malta’ya sığındı. 

Halifelik makamı hala sürüyordu ancak Vahdettin artık ülkede olmadığı ve hatta kimi şahıslar tarafından vatan hainliği ile suçlandığı için başka bir halife gerekiyordu. Bunun üzerine TBMM, 19 Kasım günü Abdülmecid Efendi’yi halife ilan etti. Bu karar, meclisin halifeden üstün olduğunun da göstergesiydi. 

Saltanatın kaldırılması neden bu kadar kıymetli?

Saltanatın kaldırılması hakkında yapılan sayısız yorum ve tenkit var lakin bunlar yerine size direkt olarak Mustafa Kemal Paşa’nın saltanatın kaldırılması görüşmeleri sırasında mecliste söylediği kelamları aktaralım;

”Hakimiyet ve saltanat hiç kimse tarafından hiç kimseye, ilim icabıdır diye müzakereyle, münakaşa ile verilemez. Hakimiyet, saltanat kuvvetle, kudretle ve zorla alınır. Osmanoğulları zorla Türk milletinin hakimiyet ve saltanatına vaziülyed olmuşlardı. Bu tasallutlarını altı asırdan beri idame eylemişlerdir. Artık de, Türk milleti bu mütecavizlerin hadlerini ihtar ederek, hakimiyet ve saltanatını isyan ederek kendi eline bilfiil almış bulunuyor. Bu bir emrivakidir. Mevzubahis olan, millete saltanatını, hakimiyetini bırakacak mıyız, bırakmayacak mıyız problemi değildir. Sorun zati emrivaki olmuş bir hakikati sözden ibarettir. Bu behemehal olacaktır. Burada içtima edenler meclis ve herkes sıkıntıyı doğal görürse, fikrimce muvafık olur. Aksi takdirde, tekrar hakikat metodu dairesinde tabir olunacaktır. Ama ihtimal kimi başlar kesilecektir.”

• (Nutuk II, S. 691)

Yüzlerce yıllık Osmanlı saltanatını ortadan kaldıran karar olan saltanatın kaldırılması nedir sorusunu yanıtlayarak nedenlerinden, sonuçlarından ve değerinden bahsettik. Husus hakkındaki fikirlerinizi hürmet çerçevesinde yorumlarda paylaşabilirsiniz. 

Bu şekil tarih içeriklerini okumayı seviyorsanız aşağıdaki temaslara da göz atmak isteyebilirsiniz: