Doğru bilgiye sadece bilim yoluyla ulaşabileceğimizi savunan pozitivizm, toplumsal bilimlerin de tıpkı tabiat bilimleri üzere deney yoluyla bilgi edinerek kesin gerçeklere ulaşabileceğini söyler. Gelin pozitivizm nedir, aslında ne demek yakından bakalım ve din ile ideolojide nasıl bir yansıması olduğunu görelim.
İnsanlık var olduğu günden beri yaşadığı hayatı sorgulamış ve bilgiye, gerçeğe nasıl ulaşacağını çözmeye çalışmıştır. Bu çalışmalar sırasında ortaya çıkan felsefi akımlardan bir tanesi de pozitivizmdir. Tarihin pek çok farklı periyodunda örneklerini ya da emsal fikirleri görmek mümkün olsa da pozitivizm dediğimiz fikir yapısı 19. yüzyılda Fransız filozof Auguste Comte tarafından ortaya atılmıştır.
Pozitivizm toplumsal bilimlerin ve insanların kendini bir biçimde dogmalardan arındırması gerektiğini savunduğu için ideolojinin yanı sıra dini alanda da tesirli bir yapı olarak kıymetlendirilebilir. Gerçekliğe bilim ve deney yoluyla kesin bir biçimde ulaşabileceğimizi savunur lakin farklı fikirler de vardır. Gelin en sade haliyle pozitivizm nedir, din ve ideolojideki yansıması nasıldır yakından bakalım.
Temel bir tarif yaparak başlayalım; Pozitivizm nedir?
Olguculuk olarak da bilinen pozitivizm, 19. yüzyılda Fransız filozof Auguste Comte tarafından ortaya atılan ve doğru bilgiye sırf bilim yoluyla ulaşabileceğimizi söyleyen felsefi bir görüştür. Ampirizmin bir akımı olarak kabul edilebilir zira bilgiyi sadece deney ile elde edebileceğimizi savunur. Pozitivizme nazaran toplumsal bilimler de tıpkı fen bilimleri üzere kesin gerçeklere sahip olabilir.
- Auguste Comte
Tam olarak pozitivizm ne demek?
Pozitivizm aslında gördüklerimizle yetinmeyerek bunların hudutlarını zorlamamız gerektiğini söyler. Bilim, bilgiye giden en değerli ve hatta tek yoldur. Eğer bir soru varsa ve biz buna bilimsel sistemle yaklaşamıyorsak o soruyla ilgilenmemeliyiz. Gerçeklik zihnin dışında objektif olarak var olabildiği için ona farklı bir gerçek olarak yaklaşabiliriz. O denli ki bireyden ve toplumdan bağımsız bir gerçeklik vardır.
Pozitivizme nazaran toplumsal gerçeklik aslında gerçek değil, bireyin dışında var olarak bireyi sonlandıran kurallardır. Sosyal toplum da tıpkı dünya üzere belli maddelere nazaran işler. Bu nedenledir ki bilim insanları tıpkı suyun kaç derecede kaynadığını ölçer üzere toplum üzerinde deney ve müşahede yaparak en dengeli bilgilere ulaşabilirler. Hatta bu bilgiler daha uygun bir topluma ulaşmamız için de kullanılabilir.
Toplumun gözlemlenebilir, incelenebilir ve üzerinde deney yapılarak anlaşılabilir olduğunu savunan pozitivizm, tümevarımsal bir akıl yürütme ile toplumsal bilgiler elde edilebileceğini ve teoriler oluşturulabileceğini söyler. Toplum üzerinde bilimsel çalışmalar yapılarak onların davranış kalıpları ortaya çıkarılabilir ve böylelikle toplumu yönetecek yeni toplumsal kalıplar oluşturulabilir.
Pozitivizmi şekillendiren birtakım temel prensipler vardır:
Pozitivizmin fenomenalizm kuralına nazaran tecrübe, insan bilgisinin temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle de bilim insanları sadece gerçek tecrübeleri gözlemlemeli ve bunları kaydetmelidir. İlk vakitler pozitivizmin bir konusu olan doğaüstü olayların sonradan açıklanmasına ve tanınmasına karşı çıkılmıştır.
Nominalizmin kuralına nazaran tecrübeleri kaydetmenin en tesirli yollarından bir tanesi bilimdir lakin yine de deneysel bir araştırmadan daha fazlası yaratılamaz. Bu kural toplumsal gerçeklikler ile ferdî gerçekliklerin tıpkı olup olmamasının tartışılmasına neden olmuş ve pozitivizmin farklı görüşlerindeki temel ayrılma bu kuraldan doğmuştur.
Reddediş kuralı, bir toplumsal çalışma yapan kişinin elde ettiği bilgileri bilimsel mi yoksa akılcı olarak mı değerlendirmesi gerektiğini sorgular. Kıymetlendirme, her türlü öznel his ve yorumdan bağımsız olarak incelenmelidir. Pozitivizm tıpkı bir müspet bilim insanı üzere toplumsal bilim beşerinin da tarafsız olması gerektiğini savunur.
Pozitivizm tarafından savunulan bir de bilimsel sistemin temel birliğine inanç kuralı vardır. Buna nazaran tüm temel bilimsel yasalar, yerçekimi yasası üzere tek bir maddeden doğmaktadır. Söz konusu bilim cinsleri farklı olsa da temelde hepsi kimi ortak prensip ve uygulamalara sahiptirler.
Auguste Comte, pozitivizmi üç temel evrede açıklar:
Pozitivizmin kurucusu diyebileceğimiz Auguste Comte, tarihi toplumsal evre niyetini açıklamak için üç basamak yasasını ortaya koymuştur. Buna nazaran teolojik evre, metafizik evre ve müspet evre vardır. Kısaca özetlemek gerekirse;
- Teolojik evre insanların her şeyi din ile açıkladığı devirdir, Orta Çağ üzere.
- Metafizik evre insanların her şeyi soyut kavramlarla açıkladığı devirdir, Fransız İhtilali üzere.
- Pozitif evre insanların her şeyi deney ve müşahedeyle açıkladığı periyottur ve gelişimin en yüksek basamağıdır.
Pozitivizme karşı farklı yaklaşımlar:
- Viyana Çevresi
- Frankfurt Okulu
- Araçsal pozitivizm
Viyana Etrafı:
Viyana Etrafı, dünyayı ampirist ve pozitivist olarak kavramsallaştırmıştır. Yani yalnızca tecrübe ile elde edilen bilgiler vardır. Yapılacak mantıksal tahlil ile dünya hakkında bilgi toplanabilir. Viyana Etrafı ile öbür pozitivizm yaklaşımlarını ayıran temel fark da bu mantıksal tahlildir.
Mantıksal tahlil iki tıp önerme ile ortaya çıkar. Deneysel olarak elde edilenlerle daha kolaya indirgeyebildillerimiz ve indirgeyemediklerimiz. Viyana Etrafı metafizik alana büsbütün karşı çıkmış ve bunları ya anlamsız bulmuş ya da mantıksal kusur olarak yorumlamıştır. Hedefledikleri birleşik bir bilim sistemi olmuştur.
Frankfurt Okulu:
Frankfurt Okulu, bilhassa İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra pozitivizmi eleştirmiş ve toplumsal bilimlerde kullanılan metotlar ile tabiat bilimlerinde kullanılan yöntemlerin birbirini taklit edemeyeceğini savunmuştur. Zira onlara nazaran matematiksel önyargı insanın dünya etkileşimini çok kolaylaştırıyordu.
Bilimsel olarak bilinmiyorsa bilinmez niyetini reddeden Frankfurt Okulu, pozitivist bilim anlayışına da karşı çıkmaktadır. Sosyal bilimlerde oluşturulan teorilerin ve yapılan müşahedelerin tarafsız olabileceğine inanmazlar. Bu yaklaşım tıpkı vakitte toplumsal bilimlerde ampirizmi ve ortak bililm anlayışını da reddeder.
Araçsal pozitivizm:
Araçsal pozitivizm, Amerikan sosyolojisinde şekillenmiş bir yaklaşımdır. İnsan davranışlarının evrimsel olduğu niyetinden etkilenmiştir. En temel özelliklerinden bir tanesi, istatiksel tekniklerin ve araçların iyileştirilmesini hedeflemeleridir. Araçsal pozitivizm, bireyci toplum anlayışını da onaylar.
Tümevarım, doğrulamacılık, artımcılık üzere usulleri kabul ederler. Olguları ve bedelleri bir cins paha – özgürlük kavramı ile ilişkili olarak ele alan araçsal pozitivizm, kadro araştırmalarının ehemmiyetini vurgular ve toplumsal araştırmayı savunur. Bu cins araştırmalar için çok daha fazla merkez kurulması gerektiğini söylerler.
Pozitivizm ve din ilgisi:
Konu hakkında pek çok farklı görüş olsa da pozitivizm felsefi görüşünün temelini incelediğimiz vakit metafizik, dogmatik, tanrısal kavramları reddettiğini görürüz. Çünkü pozitivizme nazaran gerçek dediğimiz kavrama sırf bilimsel deney yoluyla ulaşabiliriz. Zati Comte’un evrelerine bakacak olursak dinin geçmiş bir evre olarak görüldüğü de açıktır.
Gerçeğe sırf bilim yoluyla ulaşabileceğimizi söyleyen pozitivizm nedir, aslında ne demek gibi merak edilen soruları yanıtlayarak ideoloji ve dindeki yansımasından bahsettik. Elbette pozitivizm çok daha derin bir bahis fakat bu yazımızda sırf temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.
