Hitler’den Daha Fazla İnsan Öldürmesine Rağmen Onun Kadar Bilinmeyen Acımasız Diktatör: II. Leopold

Orta Afrika’nın gizemli toprakları; yalnızca güçlü doğal kaynaklarıyla değil, birebir vakitte tarihinin derinliklerinde gizli kalmış dramatik öykülerle de dolu. Ekseriyetle İngiltere ve Fransa’nın sömürgeciliğine odaklanıyoruz lakin bu sahnede göz arkası edilen bir başka oyuncu da Belçika’dır.

Ruanda’dan Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ne kadar uzanan bu kıtadaki Belçika tesiri; sadece coğrafik hudutları aşmakla kalmayıp, aynı vakitte soykırımın ve acı dolu katliamların izlerini bırakmıştır.

Avrupalı devletlerin ilgisini çeken Afrika, tarih boyunca daima ilgi odağı olmuştu. En üzücü yanı ise insanların zalimce sömürülmesiydi. O denli ki Hitler’den daha da acımasız olduğu lakin onun kadar bilinmeyen Belçika Hükümdarı II. Leopold, bu sömürgeyi yapan insanların başında geliyordu.

Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Orta Afrika’da geniş bir yüz ölçümüne sahip ve birçok hudut komşusu ile çevrilidir.

Sömürgecilik öncesi devirde krallık yönetiminde olan ülke, coğrafik keşiflerin akabinde Avrupalı devletlerin ilgisini çekmiş ve ticaret merkezi hâline gelmiştir. Avrupa devletleri tarafından mal ve köle ticareti ağır bir biçimde yapılan bu bölgede Leopold’ün acımasız uygulamaları, yaklaşık 6 milyon insanın vefatına neden oldu.

Belçika’nın Kongo ile bağı, Avrupalı devletlerin ülkenin iç bölgelerine yayılmasıyla başladı. Belçika, kıtadaki öbür devletlerle güç çabasına ve ülkede daha fazla tesire sahip olmaya girişmişti. Bu uğraşları da Ruanda’daki soykırıma giden sürece ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde direkt katliamlara neden oldu.

Afrika’nın kaynaklarına duyulan aç gözlülük, Kral II. Leopold’ün liderliğindeki Belçika’nın 1876’da kurduğu Memleketler arası Afrika Birliği ile somutlaştı.

Afrika’nın uygarlaştırılması (!) ve köle ticaretine son verilmesi maksadıyla ortaya çıkan bu birlik, ulusal komiteler aracılığıyla finanse ediliyordu. Belçika da İngiltere ve Fransa’nın bölgedeki tesirini sürdürmek için stratejik dostluk ilgilerini tercih etmişti. II. Leopold, özel servetinden finanse ettiği ulusal komitesiyle de Belçika’yı öne çıkardı.

II. Leopold’ün Kongo’nun zenginliklerini sömürme dileği, gazeteci Henry Stanley’in çalışmalarıyla birleşerek etkileyici bir boyut kazanmıştır. Stanley, 1879’da Kongo’ya gönderilmiş ve ticareti geliştirmek için su kanalları kurarak, ticari ağlar oluşturarak ve lokal şefleri Leopold ile mutabakatlara ikna ederek değerli çalışmalara imza atmıştır. İmzalanan antlaşmalar, Leopold’ün taleplerine nazaran uyarlanmış ve uygulanmıştır.

Bu süreçte Belçika, Stanley’in eforları sayesinde Kongo üzerindeki tesirini artırmış ve Leopold, toprakları ele geçirerek Kongo’yu şahsî mülkiyeti hâline getirmiştir.

1884-1885 yıllarında gerçekleşen Berlin Konferansı, Belçika’nın Kongo siyasetlerinin olumlu bir kıymetlendirme aldığı bir yer oldu. Leopold’un ele geçirdiği bölgeler, Kongo’yu bağımsız bir devlet olarak tanımlayan bu konferansta tesirli oldu ve Leopold’un Kongo’yu özel mülkü hâline getirmesine imkan tanıdı.

Afrika’nın “medenileştirilmesi” adı altındaki gösterişli gayelerle yola çıkan II. Leopold, aslında Kongo’da bulunan fildişi ve kauçuk üzere bedelli kaynakları sömürmek için karanlık bir koloni sistemi kurdu.

Kongo’nun birinci sömürge yıllarında fildişi çok özel bir pozisyondaydı. Heykel, mücevher ve hatta piyano tuşları üzere birçok alanda kullanılan pahalı bir gereç olduğunu da belirtmemiz gerekiyor. Çok savaş, epey acı bunun içindi zira. Takdir edersiniz ki fildişinden elde edilen gelir de Leopold için maddi manada büyük bir kaynak oldu.

1890’ların başında Avrupa’da endüstrinin gelişmesiyle kauçuk, yeni bir zenginlik kaynağı olarak öne çıktı.

Bisiklet lastiği ve araba sanayisinin yükselişi, dünya çapında doğal olarak kauçuk talebini de artırdı. Kongo bu devirde, kauçuk üretiminde öne çıkan en geniş ülke olmasıyla Belçika için stratejik bir gelir kaynağı oldu. Ancak bu zenginliklerin sömürülmesinde dikkat çeken bir nokta, mahallî halkın zalimce çalıştırılmasıydı.

Kauçuk üretiminde, personellere karşı uygulanan acımasız yöntemler insan haklarına karşıt bir boyuta ulaşmıştı. Kauçuk fiyatları arttıkça, kotalar da birebir oranda yükseliyordu. Kotaları karşılayamayan personeller de elleri ve ayakları çapraz kesilerek cezalandırılıyordu. Kotayı dolduramayan şahıslardan kaçan olursa da askerler bu bireylerin eşlerinin yahut çocuklarının ellerini keserek ceza uygularlardı.

Leopold’e nazaran bir mermi, Afrikalı birinin yaşamından daha kıymetliydi. Bir babanın gereğince kauçuk toplayamadığı için 5 yaşındaki çocuğunun kesilmiş el ve ayağıyla çekilen fotoğraf, o devrin acımasız gerçeklerini bu biçimde yansıtıyordu:

Bu acımasız uygulamalar, zenginliklerin sömürülmesinin bir bedeli olarak tarihe geçti.

Belçika’nın Kongo’daki ekonomik faaliyetlerinin, fildişi ve kauçuk sömürüsüyle sonlu kaldığını düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. Aynı vakitte yol inşaatları ve buharlı gemi kazanları için kesilen ağaçlar üzerinden de bu sömürü sağlandı. Ancak bu ekonomik teşebbüslerin gölgesinde, lokal halk zorla çalıştırılarak ağır kurallarda hayatlarını kaybetti.

19. yüzyılın sonlarına doğru fildişi avında kâfi yarar elde edemeyen yerliler, su aygırı derisinden yapılan kırbaçlarla cezalandırılıyor ve bedenlerine kalıcı hasarlar bırakan ağır cezalara maruz kalıyordu. Birebir zamanda kauçuk ve kakao talebi için ormanlar zalimce yok ediliyor ve yerine yeni tarlalar açılıyordu. Kendi ülkelerinde köleleştirilen Kongolular, kauçuk elde etmek için ormanlara salınıyordu.

Bu beşerler, yoğun kauçuk salgısını tüm bedenlerine sürerek adeta yürüyen kauçuk üzere geri dönüyorlardı. Donduktan sonra bedenlerine güzelce yapışan kauçuk sökülürken, derileri de vücuttan ayrılıyordu. Ağaç kesiti ve yol inşaatlarında kullanılan emekçiler, açlık ve ağır çalışma koşulları nedeniyle trajik sonlarla hayatlarına veda etti.

Bu acımasız sistemde yaşamak istemeyen binlerce kişi, köylerini terk ederek ormanlara sığındı lakin burada da barınak ve yemek eksikliği nedeniyle eski nizamlarına geri dönmek zorunda kaldılar.

Karşı çıkmaya çalışan halkın isyanları, ateşli silahlarla bastırıldı.

Belçika’nın bu insanlık dışı uygulamasına karşı gelen insanlara karşı yapılan bu bastırma sürecinde ölenlerin sayısı epeyce yüksekti, bu da Belçika iktisadının yeni bir yük altına girmesine neden oldu. Bu durumu azaltmak ismine geliştirilen acımasız tekniklerden biri de mermi israfını önlemek hedefiyle kullanılan mermilerin, öldürülen kişinin eliyle beyaz bir subaya teslim edilmesi olmuştur.

Bu eller özel kovalarda toplanarak, askerler verdikleri cezanın yanı sıra kurşun harcamadan da tesirli olduklarını kumandanlarına kanıtlıyorlardı. Askerler, kestikleri her el için ek fiyat alıyordu. 1906 yılında yalnızca bir günde tam 1308 kesilmiş sağ el, Kongo sömürge valisine sunulmuştu.

Bu karanlık devrin gerçek yüzü, 1900’lerin başında gazeteci Edmund Dene Morel tarafından gün yüzüne çıkarılmıştır. Deniz şirketinde çalışan Morel, seyahatleri sırasında Bağımsız Kongo Devleti’ndeki zulmü görmüş ve bu hususta kamuoyunu bilinçlendirmek için gazeteciliğe yönelmiştir. Morel’in kampanyası fotoğraflarıyla birlikte tüm dünyada büyük yankı uyandırmıştır.

II. Leopold, Kongo’dan gelen kanlı paralarla süratle zenginleşti.

Bol ölçüde paraya sahip olunca; Belçika’da Antwerpen Garı, Kraliyet Orta Afrika Müzesi, Ostendes Kraliyet Galerisi üzere büyük ve gösterişli binaların inşasına liderlik etti.

O devirde artık “inşaat kralı” olarak anılmaya başlandı. Kongo’daki vahşetin şahitleri da sonluydu. İngiliz misyonerler, gazeteciler ve müellifler, gözlerinin önündeki dehşeti gördüklerinde bunu yazmaya başladılar.

II. Leopold’un Kongo zulmüne karşı yükselen sesler sonucunda, 1908 yılında Kongo, II. Leopold’dan alınarak Belçika’ya devredildi. Kongo artık Leopold’un ‘şahsi mülkü’ olmaktan çıkmış, hükümdarı olduğu Belçika’nın kamu malı haline gelmişti! Lakin sonuçta, emperyalizmin kanlı yağma ve sömürü tertibi motamot devam etti. Leopold, bir sene sonra varis bırakmadan öldü ve yerine yeğeni Belçika Hükümdarı oldu.

Kongo, “Belçika Kongo’su” olarak isimlendirilerek sömürgeleştirmeye devam etti.

Sömürü sisteminin kutsal üçlüsü olarak nitelendirilen Devlet-Kilise-Özel Şirket sistemi; sadece kauçuk değil, tıpkı vakitte ülkenin bakır, altın, elmas, kobalt üzere tüm yeraltı zenginliklerini de sömürdü. Bu, ‘White Man’s Burden’ olarak isimlendirilen Beyaz Adam’ın Yükü kavramını güçlendirdi.

Ancak bu yük, manevi bir sorumluluktu. Afrikalıların “cahil vahşiler” olarak nitelendirildiği bu anlayış, beyaz adamın uygarlık, insanî pahalar, demokrasi, aydınlanma ve gelişimi getirme misyonuyla özdeşleştiriliyordu. Bu hassaslık abidesi yük, Kongo’yu o denli bir aydınlattı ki 1960 yılında üniversite mezunu sayısı yalnızca 30 şahısla sonluydu.

Belçika’nın birçok kentinde bulunan II. Leopold heykelleri, Kongo’nun bağımsızlık günü olan 30 Haziran 2020’de kaldırıldı.

Sömürgecilik tarihine damgasını vuran heykeller, Leopold’ün heykeli yıllar sonra bu acı anıları anımsatmaması için 2020’de ortadan kaldırıldı. Anvers kentindeki heykel kaldırılarak müzede sergilenirken Gent ve daha birçok şehirdeki büst ve heykeller ise büsbütün tahrip edilmişti. Beşerler, sokaklarda sömürgeciliği hatırlatan bu heykellerin, kendilerini hakarete uğrattıklarını da belirtti.

Kitleler halinde vaftiz edilen ve Hristiyanlaştırılan, lakin bu süreçte neye inandığını bilmeyen bilgisiz milyonlardan oluşan toplum, beyaz adamın beklediği minnet hissini taşıması bekleniyordu. Lakin bu süreç, insanların ruhlarını emerek, hayatlarını ve geleceklerini çalıp, Kongo’nun gerçek potansiyelini engelledi.