Dünyamızın gelgitlerinden sorumlu olan ve canlı hayatının devamlılığında büyük rol oynayan Ay, geçmişten günümüze astronomiye meraklı olan herkesin ilgisini çekti ve çekmeye de devam ediyor. Süratli ilerleyen teknolojik gelişmeler sayesinde de günümüzde kendisinin yüzeyine tekrar ulaşabilmemizi hedefleyen projeler sonuç vermeye hayli yakın.
Lakin bu içeriğimizde odaklanacağımız husus Ay’ın yüzeyine tekrar ayak basmamızla değil, hâlihazırda dünyamızdan nasıl aldatıcı hallerde göründüğüyle ilgili olacak. Bu bağlamda Ay’ın farklı biçimler aldığını söylemek yanlış olur. Çünkü kendisi büyüklüğünden de suratından da bir şey kaybetmiyor. Bu sebeple bu sorunu birtakım illüzyonların ortaya çıkardığı düşünülüyor. Artık gelin onlara birlikte bakalım.
Toplumsal medyada görmeye alıştığımız birkaç illüzyona değinelim: Birinci olarak Ponzo yanılsaması
Sinema dünyasında da olağan hayatta da ufuk görünümlerine bakıldığında Ay, zirvedeki hâline nazaran daha büyük görünür. Bunda öncelikle perspektifin rol oynadığı düşünülüyor. Örnekle anlatmak gerekirse iki yanında birebir uzunluklarda ağaçların olduğu, dümdüz bir yol düşünün. Bu yolun ilerisine baktıkça daraldığını ve ağaçların küçüldüğünü görürsünüz.
Ama aslında bu ağaçların tıpkı uzunlukta olduğunu, onlara yaklaştıkça bu küçük görünme durumunun ortadan kalkacağını bilirsiniz. Bu ağaçlı yolun size yakın olan kısmına ve daraldığı kısma birebir uzunlukta iki çizgi koyup onlara uzaktan bakmayı denerseniz, beyninizin size oynadığı oyunu daha rahat görebilirsiniz. Buna Ponzo yanılsaması deniliyor.
Ay’ın ufukta büyük görünmesi, büyüklüğünü karşılaştırabileceğimiz cisimlerin yanında olmasından kaynaklanıyor olabilir mi? Sırada Ebbinghause illüzyonu var
Alman Psikolog Hermann Ebbinghause’un ortaya koyduğu bu illüzyon, birebir büyüklükteki iki cismin etrafına farklı büyüklükte cisimler konulduğunda, aslında başta tıpkı olan bu iki cisim ortasında boyut farkı varmış üzere görünmesini kapsıyor. Üstteki görselden de anlayabileceğiniz bu durum, objeleri başımıza nasıl kaydettiğimizle ilgili diyebiliriz.
Gökdelenlerin ve yüksek binaları hâliyle başımıza ‘büyük’ biçiminde yazarız. Bu yapılara uzaktan baktığımızda küçük görünseler de aslında büyük olduklarını biliriz ve gerilerinde durup kendilerinden daha büyük görünen Ay da bu sebeple gökteki hâline nazaran ufukta daha büyükmüş üzere görünür.
Yani etrafta Ay’ın büyüklüğüyle karşılaştıracak bir şey olmazsa, Ay’ı her pozisyonda birebir halde mi görürüz?
Buna gerçek diyip bu gizemi burada sonlandırmak isterdik lakin Ay’ın ufukta daha büyük göründüğünü söyleyenler yalnızca kentlerde ya da kırsal bölümlerde yaşayanlar değil. Etraflarında Ay’ı karşılaştıracak cisimlerin bulunmadığı pilotlar ve gemiciler de tıpkı sorunu bildiriyor.
Gökyüzünü aslında olduğundan çok daha yakınmış üzere görüyoruz:
- Ayın asıl bulunduğu noktalar ve bizim algıladığımız
Amatör bir halde de olsa astronomiyle ilgilenen fotoğrafçı Bob King; ufuğu çok uzak, gökyüzünü ise aslında olduğundan çok daha yakın algıladığımızı vurguluyor. Bu açıklamaları şöyle düşünün: Ufukta gördüğünüz Ay’a ulaşmak istediğinizde sonsuza kadar gidecekmişsiniz üzere gelir.
Öte yandan gökyüzü, aslında olduğundan çok daha aşağılardaymış üzere görünür. Yani bu açıklamalara nazaran ‘Uzaktan gördüğümüz objeler yakınlaştıkça büyür’ kanısı başımızda yer ettiğinden ve ufuk bölgesini gökyüzünden daha uzakmış üzere algıladığımızdan bu formda bir yanılgı oluşuyor.
Karışıklığı toplamamıza yardım edebilecek son kapımızı çalıyoruz: Yakınsak küçültme
Bu kavram maalesef Ay’ın neden ufukta daha büyük göründüğünü açıklamıyor. Lakin zirvedeyken neden küçükmüş üzere göründüğünü anlamanıza yardımcı olabilir. Ufukta Ay’ı gördüğünüzde, uzakta ne varsa ona odaklanmış olursunuz. Bu, örnek olarak bir okyanus ise, Ay’a bakarken beynimiz okyanusun uzak noktasını da hesaba katar ve uzağa baktığımızı anlar.
Uzaktan bu biçimde gördüğümüz için de “Ay büyük olmalı” diye düşünürüz. Lakin uydumuz gökyüzüne çıktığında okyanus ya da dağ üzere odaklanacak bir yer olmaz. Odaklanma gerçekleşmediği için de Ay, gökyüzündeyken ufukta olduğu kadar uzak gelmez. Bu da onu olağandan daha yakın algılamamıza ve güya küçükmüş üzere görmemize sebep olur.
Bu kadar karışıklığa gerek var mıydı? Ay, Dünya’nın etrafında eliptik bir yörünge izliyorsa gezegene yakınlaştığı vakitlerde büyüyor olamaz mı?
Teoride evet, pratikte hayır. Aslında pratik kısmında da evet, lakin Ay’ın Dünya’ya yakınlaştığı devirler olsa da bu vakitlerde o kadar küçük bir büyüme gözlemlenir ki fark edilmez bile. Bu sebeple Ay’ın ufuktaki ve gökteki hâlini Dünya’ya yakınlaşmasına bağlamak pek mantıklı olmaz.
Astronomi uzmanları hâlâ Ay’ın bu halde bir yanılgı oluşturmasının sebebinin tam olarak ne olduğu konusunda çalışmalarını sürdürüyor. Kelam konusu yanılgı durumu, tarihin eski periyotlarından beri bilim insanlarının başını karıştırıyor.
Kaynaklar: Rasyonalist, Andrew Vanden Heuvel, Sky and Telescope
