Yolu Türkiye’den de Geçti: “Maymun” Lakabına İnat Son Nefesine Kadar Irkçılığa Karşı Direnen Güçlü Bir Kadının Öyküsü

Josephine Baker, ismini tüm dünyaya duyuran bir bayan. Onu tanımlamak için kullanmamız gereken sıfatları seçemeyişimizin sebebi, kendisinin hem dansçı hem oyuncu hem de bir aktivist olmasından kaynaklı. Dolu dolu ve uğraşlarla geçen bu bayanın hayatını anlatırken ırkçılık konusunda sembol bir isim olmasının da serüvenini aktaracağız.

Zor ömür kurallarının Avrupa’ya kadar uzanmasından Fidel Castro ile tanışmasına ve hatta Türkiye’ye gelişine kadar pek çok noktaya değineceğiz. Bu sırada Josephine Baker’ın ırkçılığa karşı nasıl bir çaba verdiğine de birlikte şahit olacağız.

Kendisi hakkında daha önce yazılan yazılara bakarken onu en hoş tanımlayan şu cümleye rastladık: “dünyanın en ışıltılı gülümsemesini üretirken gösteren bir isim.”

Aslında tam ismi Freda Josephine McDonald Carson Baker olan bu hanımefendi, 3 Haziran 1906’da ABD’nin Missouri eyaletinde dünyaya gelmiştir.

Henüz çocuk yaşta hayatın makus taraflarıyla tanışan Baker, küçük barlarda şov yapan anne ve babasıyla hayatını idame ettiriyordu. Babasının onları terk etmesiyle, zor olan ömür şartları onun için daha da ağırlaştı.

Çocukluğu yoksulluk içinde geçen Josephine, okulu bırakıp iş hayatına atılmaya karar verdi ve bunların daha berbatı, şimdi ilkokul çağlarındayken iki kısa vadeli evlilik yaptı. Çocuk yaşta evlenmesine karşın ise hiçbir vakit maddi olarak bir erkeğe bağımlı kalmadı.

Annesi, daha sonrasında işsiz bir adamla evlenince varlıklı ailelerin bebeklerine bakıcılık yapmaya başladı. Siyahi olduğu için hayatı boyunca maruz kaldığı ayrımcılıklar bir kenara dursun, bakıcılık yaptığı yerde de aileler kendisine bebeği öpmemesi gerektiğini daima dikte ediyordu.

Tanık olduğu birinci ve son ırkçılık bu da değildi üstelik.

Irkçılıkla 1917 yılında şimdi 11 yaşındayken bir isyan sonucunda 40’a yakın siyahi insanın hayatını kaybetmesiyle tanışmıştı. Ama mücadeleci ruhu hiçbir vakit onu engellemedi.

13 yaşında gerçekleştirdiği birinci evliliğinden gebe kaldı, fakat işler planladığı üzere gitmeyerek kocasının onu terk etmesiyle hamileliği kürtajla sonuçlandı.

İşsiz kaldığı periyotlar sokakta dans edip para kazanıyordu. Bir gün Afro-Amerikan tiyatro kümesi tarafından keşfedildi.

15 yaşında böylece tiyatroyla tanışmış olur ve kümeyle beraber Amerika’nın çeşitli eyaletlerinde oyunlar oynarlar, performans sergilerler. Turne devam ederken bu yaşlarda bir evlilik daha yaşar.

Ancak Baker ilerleyen vakitlerde bu eşinden de ayrılacaktır. Maddi olarak hiçbir vakit bir erkeğe bağımlı kalmamayı kendisine prensip edindiği için gitmek istediğinde daima gitmiştir.

Tiyatro turnesi bittiğinde Baker, bir koroda yer almak ister. Fakat bu talebi kendisinin “sıska ve siyahi” olduğu gerekçesiyle reddedilir.

Irkçılıkla tekrar karşı karşıya kalan Baker’a ömrü boyunca “maymun” lakabı takılır. Bu acımasız lakap dışında yeniden de koroya giren Josephine, artık koro muhtaçlık duyduğunda takıma dahil oluyor ve müzikler söyleyebiliyordu.

Sahnede kasti olarak sakarlıklar yapan Baker, seyircilerin hoşlandığını gördüğünde artık bunu daha sık yapmaya başlıyor ve zamanla seyircilerin odağı haline gelmiş bulunuyordu.

1923’te bir şova figüran olarak katılarak New York’a sarfiyat. Burada meşhur olan “Chocolate Dandies” gösterisine katılır.

Öz geçmişine baktığımızda dolu dolu bir hayat geçiren bu bayan, daha genç yaştayken onca muvaffakiyete imza atmıştır.

1925’te şimdi 19 yaşındayken, bir yapımcının teklifi üzerine Paris’e masraf. Burada nispeten daha özgür bir ortam bulan Baker, Paris’in göbeğinde bir tiyatro salonunda “La Revue Negre” oyunu ile dikkatleri üzerine çeker.

Özgün ve kendine has dansının yanında giysi şekliyle da dikkat toplayan genç bayanın şöhreti her ülkede gitgide yayılmaya başlar. Her kesimde bir tecrübesi bulunan Josephine Baker, 1930’larda sinema dalına de giriş yapar. Tropik Siren, ZouZou ve Prenses Tam Tam isimli sinemalarda yer alarak sinema bölümünde de kendini gösterir.

Gelelim ülkemizle alakasına. 1934 yılında Türkiye’ye de yayılan şöhreti üzerine bir teklif doğrultusunda gelir.

İstanbul’da sahne almak için Türkiye’ye gelen bu genç bayana Fikret Adil rehberlik yapar. Ayrıyeten ülkemizin bu türlü şeylere pek alışık olmadığı bir vakitte, birinci sefer müstehcen fotoğrafı paylaşılan kişi olur kendisi. Bir dergiye çıplak poz verir.

O periyotlar İstanbul’da sebebi bilinmeyen bir patlama sonucunda binalar ve konutlar yıkılmıştır. Hatta bunun üzerine Baker, mağdur olanlara 1000 lira bağış yapabileceğini söyler. Hükûmet de bu bağışı Kızılay aracılığı ile gerçekleştirmesini söylemiştir.

Amerika’ya döndüğünde şöhretinin hiçbir bedeli yoktur, çünkü gördüğü muamele tekrar birebirdir.

Avrupa’nın her bir köşesine namı salınan bu yetenekli bayanı Amerikan izleyiciler inatla reddeder. Her şeye karşın uğraşına devam eden Baker’ı durduran bir şey olmamıştır. Bu sıralarda üçüncü evliliğini de 1937’de yaparak Fransız vatandaşlığına geçmiştir.

II. Dünya Savaşı zamanları… Josephine Baker, savaşta Hür Fransa Ordusu’nu takviyeler. Afrika ve Orta Doğu birliklerini eğlendirerek şov hazırlayan genç bayan, tıpkı vakitte da bir casus olarak çalışır ve orduya bilgi toplar.

Yapmış olduğu hizmetlerden dolayı Lothring Nişanı aldığı da söylenir. Dahası 1940’ta Alman işgaline reaksiyon gösterip Fransa üzerinde tek bir Alman askeri kalmayana kadar sahneye çıkmayacağını tabir etmiştir.

Diğerlerine nazaran nispeten uzun süren 4. evliliğini de 1947’de yapar.

Önceki evliliğinde bir düşük gerçekleştirdiği için çeşitli meseleler yaşayan Baker’ın biyolojik olarak bir çocuğu olmaz. O da geniş ve pahalı bir aile kurmayı tercih etti. Bu ailenin ismini ‘Gökkuşağı Kabilesi’ koydu.

Farklı etnik kümelerin ve dinlerin çocuklarının kardeş olabileceğini kanıtlamak isteyen Josephine, farklı etnik kökenden 12 çocuğu evlat edindi. Kız, erkek, siyah, beyaz, Yahudi, Katolik, Müslüman ayırmadan.

1950’li yıllarda ABD’ye döndüğünde ise Sivil Haklar Hareketi’ne dayanak verdi. Siyahlar ile beyazları ayıran uygulamaları protesto etti. Bunlarla ilgili aksiyonlara katıldı, sesini duyurmaktan vazgeçmedi, ayrımcılığa duyduğu öfkeyi dünyaya haykırdı.

1960’larda ABD’de Fidel Castro ile tanışıp konuşma fırsatı da buldu.

1963’te Siyahi İnsanların Gelişmesi İçin Ulusal Birlik’in (NAACP) düzenlediği ve Martin Luther King’in de katıldığı Washington yürüyüşüne üniformasıyla iştirak gösterdi.

Irkçılıkla uzun uzun uğraş ile geçen bir hayatın akabinde son kere 1975’te 50. sanat yılını Paris’te Bobino Tiyatrosu’nda kutladı. Geceye oyuncu Sophia Loren ve Monaco Prensesi Grace de dahil olmak üzere ünlü isimler katıldı. Lakin bu heyecanlı geceden 4 gün sonra, 12 Nisan 1975’te beyin kanaması sonucu hayata gözlerini yumdu.

Üstelik öldükten sonra da tarih yazan Josephine Baker’ın tabutu, Marie Curie ve Holokost’tan kurtulan Simone Veil de dahil olmak üzere sadece beşi bayan olan 80 saygın Fransız figürüne katıldı.

Fransız entelektüellerinin gömüldüğü anıt mezara birinci siyahi bayan olarak böylelikle imzasını atmış oldu. Irkçılığa ve eşitsizliğe karşı verdiği uğraştan galip olarak ayrılan Baker, ismini da tüm dünyaya duyurarak büyük bir hürmetin akabinde hayat sinemasına son verdi; lakin ismi daima bizimle kaldı.