Hemen çabucak her yerde görmeye alışık olduğumuz elektrik motorları, tarihin en büyük keşiflerinden biri. Pekala ne oldu da elektrik motorları bir anda çok daha verimli çalışmaya başladı? Alışılmış ki Steinmetz’in eli değdi, lakin biz yalnızca Tesla’yı hatırladık. Gelin matematik dahisi elektrik mühendisi Charles Proteus Steinmetz’i birlikte tanıyalım.
Nikola Tesla’yı alternatif akımın mucidi olarak görüyor ve tanıyoruz. Muhtemelen Tesla bugün yaşasaydı, elektrik faturası ödediğimizi görünce gülmekten karnına ağrılar girecekti. Onun vizyonu ve başarısı, kendisi üzere pek çok beşere da ilham kaynağı oldu. Şayet bugün Tesla’nın aklından çıkan şeyleri hayatımızda görüyorsak, bunda başklarının da hissesi vardı.
9 Nisan 1865’te bugün Polonya’ya ilişkin olan bir bölgede dünyaya gelen bir bebek, insanlık tarihine istikamet verecekti. Alman bir ailenin oğlu olan Steinmetz, Almanya’da hayli başarılı bir ilkokul ve lise eğitiminden sonra Wrocław Üniversitesine girmişti. Doğuştan cüce ve kamburdu ancak fizikî mahzurları önemsemiyordu. Matematik ve fizik alanında yaptığı çalışmalarla isminden kelam ettirmeye başlamıştı.
Okulla birlikte, bir gazetede yazı işleri müdürü olarak çalışan Steinmetz, siyasi birtakım sebeplerden dolayı Alman polisi tarafından izlenmeye başladı. Doktorasını almak üzereyken polisler tarafından yakalanacağını anlayan Steinmetz; önce İsviçre’ye, akabinde da ABD’ye gitti.
Steinmetz’in ABD’ye göç etmesi, hayatının en kıymetli dönüm noktasıydı:
1889’da ABD’ye giden Steinmetz, birinci iş olarak adını değiştirdi. Ön isim olarak kulağa daha Amerikalı geldiği için Charles ismini seçen Steinmetz, ünlü Odesa Destanı’nın kambur karakteri Proteus’un da ismini alarak ismini Charles Proteus Steinmetz yaptı. Artık tam bir Amerikalıydı.
Steinmetz’in çalışması gerekiyordu. İsviçre’de kaldığı periyodu boş geçirmeyerek elektrik mühendisliği dersleri almıştı. Elektrik alanında çalışmaktan keyif aldığını keşfeden Steinmetz, ABD’de elektrik üzerine çalışan şirketleri araştırdı ve New York’ta Rudolph Eickemeyer’ın şirketinde işe başladı.
Kendisiyle tıpkı lisanı konuşan Eickemeyer ile yeterli münasebetler kuran ve şirkette çalışmalarını büyüten Steinmetz, elektrik mühendisliğinde çığır açan 3 büyük çalışmanın birincisini o periyotta gerçekleştirdi: “Manyetik Histerezis”
Bu buluşu, çağdaş elektrikli makinelerin doğuşuna çok büyük katkı sağladı. Demir üzere manyetik karakteristiğe sahip materyallerdeki “histerezis” olayını matematiksel olarak açıklayan iki makale yayımladı. Bu makaleler, bugünkü elektrik makinelerinin geliştirilmesine de imkan sağladı.
Histerezis olayının sebep olduğu kayıplar, makinelerin randımanını epey düşürüyordu. Bu da motor üzere makinelerin kullanımının yaygınlaşmasının önündeki en büyük engeldi. Steinmetz’in bu kayıpları matematiksel olarak açıklaması, kayıpların azalmasına yönelik dizaynlar yapılabilmesinin de önünü açtı.
Steinmetz dünya çapında ses getiren bu makaleleri yayımladığında yıl 1892’ydi:
Elektrik sanayisinde herkes Steinmetz ve çalışmakta olduğu Eickemeyer’ın şirketinden bahsediyordu. Konuşulanlar ünlü elektrik şirketi General Electric yetkililerinin de kulağını gitmişti. Süratli hareket eden General Electric, makalelerden tam 1 yıl sonra Eickemeyer’in şirketini her şeyiyle satın aldı. Steinmetz’in hayatının dönüm noktalarından biri de General Electric bünyesinde çalışmaya başlamasıydı.
Tesla’nın buluşlarını duymamızı sağlayan deha:
General Electric’te yaptığı çalışmalarla tüm dünyada isminden kelam ettiren Steinmetz, birebir yıl elektrik mühendisliğine ikinci büyük çalışmasını sundu. Tesla’nın bulduğu alternatif akım yıllardır kullanılıyordu lakin bunun matematiksel tahlili epey zordu.
Steinmetz, o yılın Milletlerarası Elektrik Kongesi’nde alternatif akım devrelerinde karmaşık sayıların kullanılmasını önerdi. Karmaşık sayıların tahlili ve tasarımı ne kadar kolaylaştırdığını ayrıntılı olarak açıklayan dahi mühendis, günümüzdeki birçok elektrik makinesinin temellerini atmış oldu.
Steinmetz’in fikri, tahlili ve tasarımı hayli kolaylaştırmasına karşın maalesef o devirde kimse tarafından anlaşılamamıştı. Bu durumu gözlemleyip, mühendislikte matematiğin değerini kavrayan Steinmetz, elektrik mühendisliği ve matematik üzerine birçok kitap yazdı. Steinmetz’in yazdığı kitaplar yıllarca üniversitelerde ders kitabı olarak okutuldu ve dünya, bu dahi adam sayesinde çağdaş mühendisliğe kavuşmuş oldu.
General Electric’te çalışmaya devam eden Steinmetz, yaptığı deneylerde elektrik mühendisliğine 3. ve son büyük katkısını yıllar sonra yaptı. “Geçici durum denilen teoriyi geliştiren Steinmetz, bilhassa elektrik üretim dalında büyük bir değişimin fitilini ateşlemişti. Akabinde bu çalışmalarını kullanarak, o periyot kimsenin üretemediği çok özel üreteçler üretmişti.
Tarihin en manalı elektrik faturası ve Ford:
Üretken geçen iş hayatından sonra kendini üniversitede ders vermeye adayan Steinmetz, bir müddet Amerikan Elektrik Mühendisleri Birliği’nin başkanlığını da üstlenmişti. Kimi kaynaklarda Steinmetz’in emekli olduktan sonra Ford ortasında geçen değişik bir anısı bulunuyor:
Emekliliğinden sonra Ford’daki kıymetli makinelerden biri bozulur. Şirket yetkilileri çabucak Steinmetz’i çağırır. Zira o makineyi eski haline getirebilecek tek isim Steinmetz’dir. Steinmetz, fabrikaya gelir ve makinenin kara tahtada yazılı şemasını incelemeye başlar. Eline bir tebeşir alır, tahtaya bir çarpı işareti koyar ve “Sorun burada” der.
Şaşkınlık yaşayan şirket çalışanları, sorunu çözer lakin birkaç gün sonra şirkete gelen bir fatura onları çok daha büyük bir şaşkınlığa sürükler. Faturada sadece Steinmetz’in ismi ve 10.000 dolar yazmaktadır. Şirket yetkilileri çabucak Steinmetz’den ayrıntılı bir fatura ister. Steinmetz, onları kırmaz ve ayrıntılı faturayı hazırlar. Faturada iki farklı bedel yazmaktadır:
“Tebeşir: 1 dolar, Nereye koyacağını bilmek: 9.999 dolar”
Bilim tarihindeki en efsane fotoğraflardan birisi: Einstein, Tesla ve Steinmetz
1921 yılında Marconi RCA Radyo İstasyonu’nda çekilen bu tarihi fotoğraf, bilim dünyasının değerli isimlerini tıpkı karede bir ortaya getirmesi sebebiyle değer biçilemez bir paha taşıyor. Bu fotoğrafla ilgili bazı kaynaklarda, Einstein ve Steinmetz ortasındaki kişinin AT&T mühendisi John Renshaw Carson olabileceği bilgisinin yer aldığını da ekleyelim.
Hayatı boyunca neredeyse hiç durmadan çalışan Steinmetz, 13 kitap ve 60 makalenin altına imza atmıştı. Her istikametiyle efsaneleşen Steinmetz’in özel hayatı ise maalesef üzücü bir kıssayı içinde barındırıyor. Ailesinden gelen cücelik ve kamburluğun çocuklarına geçmemesi için, çocukları çok sevmesine karşın evlenmeyen Steinmetz, asistanının evlenmek için yanından ayrılmak istemesi sonrası meskenini onlara açarak yanlarında yaşamalarını istemişti. Steinmetz’i kırmayan asistanı, evlendikten sonra eşiyle birlikte onun yanında yaşamaya başlamıştı. Asistanının 3 çocuğu olan Steinmetz, çocuk sevgisini de bu türlü tatmıştı.
Hayatını kaybettiği 1923 yılına kadar birçok muvaffakiyete imza atıp “Elektrik Sihirbazı” lakabını alan dahi mühendis Steinmetz’i hürmetle anıyoruz.
