Sosyolojinin, Modern Tarihçiliğin ve Siyasal Bilimlerin Kurucusu Olarak Anılan İbn Haldûn Aslında Kimdir? Hayatı, Eserleri ve Çalışmalarını Anlattık
İslam’ın Altın Çağı devrinin en değerli isimlerinden bir tanesi olan İbn Haldûn, hayatı boyunca kıymetli eserler vermiş ve eşsiz kanılar ortaya atmıştır. Ortaya koyduğu tüm bu kanılarla sadece yaşadığı periyoda değil, sonraki devirlere de ışık tutan İbn Haldûn’un en bilinen yapıtı ise Mukaddime’dir.
Avrupa, Orta Çağ karanlığında savrulurken İslamiyet altın çağını yaşıyordu. 8. yüzyıl ve 14. yüzyıl ortasında geçen ve İslam’ın Altın Çağı olarak isimlendirilen bu devirdeki en değerli isimlerden bir tanesi İbn Haldûn’dur. Hayatı boyunca pek çok hususta çalışmalar yapmış olan İbn Haldûn, tüm bu çalışmalarını gelecek jenerasyonlara da aktarmak için Mukaddime başta olmak üzere pek çok kıymetli yapıta imza atmıştır.
İbn Haldûn sırf bir bilim insanı olarak var olmamıştı, kendisi tıpkı vakitte başarılı bir devlet adamıydı. Hatta siyasi kimliği nedeniyle bir periyot mahpus bile yatmak zorunda kalmıştı. Onun ortaya attığı fikirler başta Osmanlı İmparatorluğu olmak üzere sonraki devirde ortaya çıkmış tüm İslam devletlerini bir halde etkilemişti. O denli ki İbn Haldûn’un tesirleri aslında bugün bile bir formda sürmektedir.
Soylu bir ailenin yeterli eğitimli oğlu: İbn Haldûn kimdir?
Tam künyesiyle Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî’ yani İbn Haldûn; aslen Yemenli bir ailenin oğlu olarak 17 Mayıs 1332 tarihinde Tunus’ta dünyaya geldi. Künyesindeki Tûnisî sıfatı doğduğu yerden gelir, Haldûn öyküsü ise geçmişine dayanır
İbn Haldûn’un büyük büyük dedesi Endülüs fethi sırasında Carmona kentine yerleşmiş. Gerçek ismi Hâlid b. Osman b. Hânî olan bu bireye bir Endülüs geleneği olarak saygıyı tabir etmek emeliyle Haldûn denilmiş. Soyundan gelenler ise Benî Haldûn olarak anılır olmuş. Endülüs’te siyasi çalkantılar yaşadıktan sonra ailece Tunus’a taşınmışlar. İşte o ailenin oğludur İbn Haldûn.
İbn Haldûn’un hayatını otobiyografisinden öğreniyoruz:
İbn Haldûn hakkındaki bilgilerin büyük bir kısmı kendi tarafından kaleme alınmış otobiyografik yapıtı Et-Ta’rif’e dayanıyor. İlk öğretmeni olan babası, İbn Haldûn’a Kur’an-ı Kerim eğitimi verdi. Daha sonra Arap lisanı, hadis ve fıkıh hususlarında eğitim aldı. Yeniden bu periyotta aldığı edebiyat dersleri sayesinde pek çok değerli şair ile tanıştı ve şiirlerini ezberledi.
Tüm bu eğitimlerden aldığı bilgilerle yetinmeyen İbn Haldûn, çağın en büyük filozoflarından olan el-Âbilî’den felsefe, mantık, matematik dersleri aldı. Tüm bunları öğrendiği vakit sırf 17 yaşındaydı. Maalesef bu devirde yaşanan veba salgını nedeniyle ailesini kaybetti.
Medrese devri çalışmaları mahpus cezası ile bölündü:
İbn Haldûn, eğitiminin akabinde evvel Tunus sarayında yazmanlık yapmaya başladı. Daha sonra Fas’a taşınarak burada alâmet kâtibi vazifesini üstlendi. Aynı devirde Ebu İnaniye Medresesine taşınan İbn Haldûn, burada yaşamaya ve çalışmalar yapmaya başladı. Bu sırada Merini Sultanı için fermanlar yazması, başını belaya soktu.
Sultana karşı yapılan birtakım planlara karıştığı gerekçesiyle henüz 25 yaşındayken İbn Haldûn mahpusa atıldı ve 22 ay içeride yattı. Sultanın mevti sonrası yönetim değişince sır kâtipliği ve hâkimlik vazifeleri aldı. Ama ona karşı olan çok fazla insan vardı. Bu nedenle 1362 yılında Gırnata’ya taşındı.
İbn Haldûn, siyasette yükselen bir isim hâline geldi:
Gırnata’da kimi elçilik vazifeleri alan İbn Haldûn, farklı nedenlerden dolayı Kuzey Afrika’ya gitti. Burada Hafsî Sultanının veziri olarak misyona başladı. Bölgede hayli karmaşık bir siyasi ortam vardı ancak buna karşın İbn Haldûn pek çok kıymetli çalışmasına bu periyotta imza atmıştır.
Burada yaşadığı periyotta Kitâbu’l-İber kitabının birinci kısmı olan Mukaddime’yi yazdı ve daha fazla kaynağa gereksinimi olduğu için Tunus’a gitti. Kitabı için çalışmalar yaptığı sırada pek çok ülke gezdi. Daha sonra kendi telaffuzuyla hayatının ikinci evresinin başladığı Mısır’a gitti.
Hayatını kaybettiği Mısır’da en verimli vakitlerini yaşadı:
O periyot Memlüklerin elinde olan Mısır, kültürel açıdan güçlü ve refah içinde bir bölgeydi. İbn Haldûn burada Kamhiye Medresesi Müderrisi ve Kahire Malikî Başkadısı olarak atandı. Verdiği dersler sırasında yaptığı kimi reformist yorumlar reaksiyon çekince yargılandı, beraat etti lakin bu sırada kimi vazifelerini bıraktı.
Hac yaptıktan sonra 1388 yılında Mısır’a döndü, birtakım kadılarla birlikte yayınladığı fetvalar nedeniyle reaksiyon çekti. 1400 yılında, neredeyse 70 yaşında olmasına karşın Timur üzerine yapılan sefere katılmak istedi lakin işler yolunda gitmeyince Timur tarafından kuşatılmış olan Şam’da kaldı. Otobiyografisinde ayrıntılarıyla anlattığı üzere Timur ile birtakım görüşmeleri yaptı ve en sonunda Kahire’ye döndü.
Kahire’ye döndükten sonraki beş yıl boyunca otobiyografisi ve öbür yapıtları üzerinde çalışarak kadılık ve müderrislik yaptı. 1406 yılının 17 Mart günü 73 yaşındayken hayatını kaybetti. Cenazesi, Nasr Kapısı’nın dışında yer alan Sufiyye Kabristanına defnedildi.
İbn Haldûn’un aslında çok fazla yapıtı yoktur:
İbn Haldûn pek çok farklı hususta sayısız çalışma yapmasına karşın ardında bıraktığı çok fazla eser yoktur. Bunların en büyüğü giriş kısmı Mukaddime ile bildiğimiz Kitâbu’l İlber, tam ismiyle Kitâbu’l-Iber ve Dîvânu’l-Mubtede’ ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men ‘Asarahum min zeviyiyî’s-Sultâni’l-Ekber; Türkçesi ile Araplarla Arap Olmayanların ve Berberilerin ve Tıpkı Evredeki Büyük Kudret Sahiplerinin Muharebelerine aAt Kaynak ve Haberleri Toplayan ve Yorumlayan Kitap isimli yapıttır.
Yazdığı öteki yapıtları ortasında otobiyografisi olan Et-Ta’rif, Kaside-i Bürde şerhi, ideoloji risalesi, Kitab el-mantık, Hesap, Marakeş sultanı için yazdığı risale ve bir şiir risalesi vardır. Birtakım uzmanlar onun tarihe sadece Kitâbu’l İlber müellifi olarak geçmek istediğini, bu yüzden de çok fazla eser bırakmadığını söylerler.
İbn Haldûn neyi savunur, neden değerli biri?
İbn Haldûn, toplumsal bilimler alanında yaptığı çalışmalar sayesinde sosyolojinin, çağdaş tarihçiliğin ve siyasal bilimlerin kurucusu olarak anılır. Pek çok kıymetli sosyolog, İslam tarihçisi ve felsefeci; onun öncü bir isim olduğunu söyleyerek bilhassa tarih ideolojisi alanındaki en büyük isim olduğundan bahsederler. Siyasi kişiliği ise eleştirilmektedir.
16. yüzyıldan itibaren Osmanlı tarihçileri ortasında da tanınmaya başlayan İbn Haldûn, bu şahısların tarih yazıcılığını belirlemiştir. Ortaya koyduğu devlet kuramı ile pek çok olay açıklanmıştır. Bu kuramlar, çağdaş tarihçiler tarafından da kullanılmaktadır. İbn Haldûn’un ümran ilmi ise tarihin gerçek manasının aslında saklı ayrıntılarda gizli olduğuna vurgu yapar.
İslam tarihinin en kıymetli isimlerinden bir tanesi olan İbn Haldûn kimdir, neyi savunur, yapıtları nelerdir üzere merak edilen soruları yanıtladık. İbn Haldûn’un yapıtları ve fikirleri, içine kısmınca basitçe boğulacağımız bir okyanus üzere olduğu için bu yazımızda sırf onu birinci defa tanıyanlara temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.
