Gıdaların son kullanma tarihlerini bazen birer saatli bomba üzere algılar ve bu tarihlerden sonra artık ağzımıza sürmeyip derhal imha etmemiz gerektiğini düşünürüz. Lakin son kullanma tarihlerinin gayesi aslında size o eseri ne vakte kadar yiyebileceğinizi söylemek değil.
Dolapta uzun vakittir duran ve hiç dokunmadığın hardal bir anda bir tanım için lazım oldu, olağanda hiç sevmezken canın bir anda bir yıldır çekmecede bekleyen pötibör bisküvilerden çekti. Fakat bakıyorsun, son kullanma tarihleri geçmiş.
Çöpe mi atmalısın, yoksa son bir baht vermenin yolu var mıdır? Altı üstü 1 hafta geçmiş, acaba yesen ölür müsün? Sahi, son kullanma tarihi sahiden ne işe yarıyor?
Son kullanma tarihi biraz geçen bir şey yediğinizde olacağı söyleyelim: muhtemelen hiçbir şey.
Son kullanma tarihini çoklukla gıda güvenliğiyle alakalı bir yerden düşünürüz. Bir eserin tarihi 1 gün geçse midemizin bozulacağını yahut zehirleneceğimizi varsayıyor olabiliriz. Halbuki çoğunlukla hiçbir şey olmaz. Hem de haftalar, hatta kimi yiyecekler için aylar sonra bile.
Yine de bundan daima olarak tarihi geçmiş yiyecekleri yiyebileceğin fikrine varmamalısın. Zira bu besinlerin besin pahaları önemli manada düşmüş olur ve sana ihtiyaç duyduğun takviyeyi tam olarak sağlamazlar.
“Son Kullanma Tarihi” birden fazla durumda besinin inançlı olup olmamasından çok besinin en taze ve tadının en yeterli olduğu vakit manasına gelir.
Son kullanma tarihleri aslında katı ve kesin tarihler değiller. Bu tarihler üretici tarafından yalnızca besinin en yüksek kalitede olduğu vakitlerde tüketilmesi için yapılan teklifler.
Hatta bazen bir tüketici olarak seni hiç ilgilendirmiyor bile olabiliyorlar. Nasıl mı? Bunun için son kullanma tarihinin ne vakit ve neden ortaya çıktığına bir bakmak gerekiyor.
Son kullanma tarihleri aslında senin görmen için değil süpermarket çalışanlarının görmesi için ortaya çıktı.
Son kullanma tarihleri birinci kere 2. Dünya Savaşı periyodunda Amerika’da ortaya çıktı. Bu periyotta Amerikalı tüketiciler küçük manavlar ve çiftlikler yerine alışveriş için süpermarketlere yönelmeye başlıyorlar. Alışveriş alışkanlıkları aşikâr marketler üzerinde monopolleşmeye başlıyor.
Bir anda büyüyen ve çok fazla taleple karşılaşan marketler tahminen de daha evvel tarihin hiçbir devrinde olmadığı formda stok planlamak ve yenilemek durumunda. Üreticiler, yani markalar satıcının stokları ne vakit yenileyeceğini evvelden kestirebilmesi için bu tarihleri yazıyorlar.
Hatta başlangıçta bu tarihler tüketicilerin okuyabileceği halde bile yazılmıyor, sırf üretici ve satıcıların anlayabileceği kodlarla belirtiyordu.
Ama tüketiciler de her vakit mümkün olan en taze eseri almak isteyeceklerinden bu tarihlerin peşine düşüyor. Tüketiciler bu kodları deşifre etmeye ve bunlarla ilgili birbirlerini bilgilendirmeye başlayınca satıcılar da bu tarihleri çok daha görünür biçimde yazmaya başlıyorlar.
Son kullanma tarihlerini görünür formda yazmanın satışları artıran bir şey olduğunu fark eden üreticiler, vakitle bunu bir strateji olarak kullanıyor.
Tüketiciler zamanla bu tarihleri daha da yaygın formda benimsiyor ve alışveriş alışkanlıklarını buna nazaran şekillendirmeye başlıyorlar.
Ama bu tarihlerin başlangıçtaki emeli tüketicilere bir son tüketilecek tarih söylemek değil ve bu yüzden de bu tarihler ortasında tam manasıyla bir standartlaşma olmuyor, yani her son kullanma tarihi tıpkı şeyi tabir etmiyor.
Bazı eserler için son kullanma tarihi “tüketilmesi için önerilen süre” manasına gelirken, kimileri için “satılması için en güzel süre” kimileri içinse “bu tarihten evvel tüketilse yeterli olur” manasına geliyor.
Tabii ortalama bir tüketici bunu kolay kolay fark edemeyebilir ve çoğunlukla her eser için birebir şeyi söylediğini varsayarak hareket eder.
Bu tarihin tam olarak neyi belirttiği birebir marka için bile standart olmayabiliyor.
Aynı markanın bir eseri için market rafında kalabileceği süreyi tanımlarken, öbür biri için son tüketilme tarihini tanımlayabiliyor. Lakin neredeyse hiçbir vakit gıdanın yemek için hala inançlı olduğu tarihi anlatmıyor.
Yani dolapta unuttuğun son kullanma tarihi geçmiş cips paketini aylar sonra da açsan büyük ihtimalle zehirlenmezsin. Yalnızca beklediğin kadar çıtır çıtır olmayacaktır.
Rafta dayanıyorsa neredeyse süresiz olarak inançlıdır.
Yani bir dahaki sefere şunu aklında tutabilirsin: şayet bir paketli besin sırf soğutucu dolaplarda değil de çekmecede, rafta dayanabilen bir gıdaysa muhtemelen süresiz olarak inançlıdır.
Kutusu âlâ durumda olduğu, paslanma, ezilme, şişme durumları olmadığı sürece konserve eserler yıllarca dayanır. Kahvaltılık gevrekler, makarna, kurabiye üzere paketlenmiş besinler ise “son kullanma tarihi” geçtikten sonra hala inançlıdır, ancak bayatlamış ve tatları değişmiş olabilir. Tahıllar vakitle böceklenebilir, bunu da kendi gözlerinle görebilirsin.
Burada alışılmış ki tarihi geçen süt, et, yumurta üzere hayvansal eserlerden bahsetmiyoruz.
Ayrıca doğal sebzelerden yahut büfeler ve cafeler üzere yerlerde satılan yalnızca kısa bir mühlet için paketlenmiş ürünlerden de. Et, süt eserleri ve yumurta üzere eserlerin bozulduklarını anlayabilmeni sağlayan birçok metot var.
Eğer tarihleri geçtiyse bozulup bozulmadıklarını bu usuller yoluyla anlayabilirsin. Bozulduğundan şüphelendiğin bir yumurtayı evvel bir kaseye kırabilir, sarısının dağılıp dağılmadığına bakabilirsin örneğin, veya sütü kokladığında hala olağan kokuyorsa bozulmamıştır.
Peki, o vakit üreticiler tarafından kandırılıyor mu oluyoruz?
Bütün bu tarihlerin bilimsel olarak standart birer bozulma tarihleri değil de büsbütün üreticinin isteklerine kalmış ibareler olduklarını anlayınca bu da yabanî kapitalizmin satış stratejilerinden biri mi diye düşünebilirsin.
Sonuçta yiyeceklerin çöpe atılmasının ne tüketicilere ne marketlere bir faydası var. Bundan çıkar sağlayacak tek küme esasen hâlihazırda elindeki malı marketlere satmış olan ve bu tarihler ne kadar kısa olursa o kadar fazla satacak olan marketler.
Ama şu var: hiçbir satıcı sana sattığı eserin en makûs formda aklında kalmasını istemez.
Bu yüzden de eserin en yeterli halini görebilmen için süre analizleri yapar ve buna nazaran son kullanma tarihleri belirleyebilir.
Bozulmuş olmasa da kalitesi düşmüş bir gıdayı tekrar de tüketmek istemeyebilirsin.
Örneğin buzluğa konan bir besin neredeyse asla bozulmaz. Lakin çok uzun müddet bekleyen besinler, buzluğa bile konmuş olsalar rengini, tadını, kokusunu ve besin pahalarını vakitle yitirmeye başlarlar.
Danimarka ve Norveç, tarihi geçen besinleri satıyor.
Yalnızca kısa mühlet geçmiş, aslında bozulmamış fakat bozulmadığı halde çöpe gidecek besinlerin dünya çapında devasa bir gıda israfına neden oluyor.
Danimarka bu besinleri atmayıp, marketlerde daha indirimli fiyattan satılmasını sağlayarak 5 yıl öncesine nazaran %25 daha az besinin çöpe gitmesini sağladı. Yeniden Norveç’te de Best Før isimli bir market, tarihi geçmiş yiyecekleri çok daha ucuza satıyor. Türkiye’de de kimi marketlerde son tüketim tarihi geçmese de yaklaşan eserlerin daha indirimli satıldığı raflar görebilirsin.
Bozuk besin yemeni söylemiyoruz, bozuk bir şey yediğinde besin zehirlenmesi yaşayabilirsin ki bu da hiç kolay bir şey değil.
Bütün bu yazılanlardan çıkaracağın sonuç, “Demek ki hiçbir besin bozulmuyor,” ya da “Bozuk denilen besinleri da tüketebilirim.” olmasın. Bozulmuş bir gıdayı tüketirsen besin zehirlenmesi yaşayabilirsin, ki bu da kimi vakit hayat uzunluğu peşini bırakmayacak kadar büyük sıhhat sorunlarına neden olabilen son derece önemli bir durum.
Söylemeye çalıştığımız şu: Son kullanma tarihi geçmiş her besin bozuk besin değildir. Bir besinin bozuk olup olmadığını anlayabilmek için tat ve koku duyularına güvenebilir, her bir besin için bozulma sürecinin nasıl işlediğini araştırabilirsin.
