Tarihin gördüğü en büyük devletlerden bir tanesi olan Roma İmparatorluğu, siyasi gücünün yanı sıra sanat açısından da tarihte kalıcı izler bırakmıştır. Yüzlerce yıl boyunca hakim olduğu topraklarda Roma mimarisine ilişkin değerli eserler bırakmış olmasının yanı sıra bu özellikleri sayesinde bugün bile isminden kelam ettirmeyi başarmıştır.
Şüphesiz tarihin gördüğü en büyük ve en kıymetli devletlerden bir tanesi Roma İmparatorluğu’dur. Onu bu kadar kıymetli yapan elbette birinci olarak siyasi yapısıdır fakat bunun yanı sıra sanat, bilhassa de mimarlık alanındaki izleri bugünü bile etkileyecek kadar eşsizdir. Roma mimarisi dediğimiz mimari anlayış, yüzlerce yıl boyunca imparatorluğun hakim olduğu topraklarda değerli eserler bırakılmasını sağlamıştır.
Roma mimari, evvelki medeniyetlerin izlerini taşısa bile aslında onlara hiç benzemiyordu. Devrin koşullarını en âlâ biçimde pahalandıran Romalı mimarlar, tarihin izlerini taşımayı başaran lakin birebir vakitte daha evvel eşi gibisi görülmemiş tekniklere sahip binalar yapmayı başardılar. Gelin Roma mimarisine biraz daha yakından bakalım ve onu bugün bile eşsiz yapan temel özelliklerinden kimilerini görelim.
Tarihsel süreçte Roma mimarisinin yerini anlamak değerli:
Antik Roma mimarisi olarak da anılan Roma mimarisinin başlangıcı olarak milattan evvel 1. yüzyıl kabul ediliyor. Sonrasında işler biraz karışıyor. Milattan sonra 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun resmi dini olarak Hristiyanlık kabul edilince Roma mimarisi Hristiyan mimarisi olarak da anılır hale geliyor.
Aslında Roma mimarisi dediğimiz stil milattan sonra 5. yüzyılda bitiyor. Roma İmparatorluğu’nun Batı ve Doğu olarak ikiye ayrılması ve Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılması sonrası ayakta kalan Doğu Roma İmparatorluğu yani Bizans İmparatorluğu periyodunda de Roma mimarisi devam etmiştir. Ancak milattan sonra 15. yüzyıla kadar süren bu devirdeki mimari usul Bizans mimarisi olarak isimlendirilmektedir.
Roma mimarisi eşsiz yenilikler ve kendine has sistemler geliştirmiştir:
Roma mimarisinin alamet-i farikası betondur. Lakin beton kullanılmadan evvel Romalılar, İtalya ve etrafında bol bulunan tüf isimli bir volkanik taş kullanıyorlardı. Tüf ile birlikte yapılara dayanıklılık katan traverten taşı da milattan evvel 2. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır. Traverten genel olarak mermere bir alternatif olarak kullanılmaktaydı.
Bir cins lüks ve gereksiz abartı olarak kabul edilen mermer, İmparator Augustus ile birlikte moda haline geldi. Hatta o denli ki Augustus; ‘Roma’yı tuğla kenti olarak buldum, mermer kenti olarak bırakıyorum.’ diyerek periyodundaki mermer kullanımını övmüştür.
Roma betonu olarak isimlendirdiğimiz prosedür ise milattan evvel 2. yüzyılın başlarında bulunmuştu lakin Roma mimarisi devrinde volkanik kumlar eklenerek en sağlam haline getirildi. Bu betonun sağlam olduğu kadar da akışkan olması nedeniyle mimari yapıda çok daha yaratıcı formların önü açılmıştır.
Roma mimarisi denilince akla gelen birinci özellik olan kemeler de işte bu beton yapısı sayesinde yapılır hale geldi. Kemer yapılışı sırasında taşlar bir kama halinde dizilir ve tam ortasında yük merkezini sağlayan bir ana taş bulunur. Baktık kemer yapıyoruz, neden bunu geliştirmeyelim diyen Romalı mimarlar kubbeler inşa ederek dünya mimari tarihini bir daha eskisi üzere olmayacak formda değiştirmişlerdir.
Roma mimarisinde ortaya çıkan yapı tipleri hem hoş hem de kullanışlıydı:
Roma mimarisi ile Yunan mimarisi sık sık karıştırılır. Yanlışsız zira emsal özellikleri vardır. Fakat ortalarındaki temel bir farktan bahsetmek gerekirse kullanışlılık diyebiliriz. Pers, Mısır ve Yunan mimarilerinde yapılan yapılar dışarıdan inanılmaz havalı görünür ancak haydi gireyim de içinde bir şeyler yapayım dediğiniz vakit pek işe fayda binalarla karşılaşmazsınız.
Roma mimarisi ise bunu değiştirdi ve forumlar inşa etti. Forumlar, açık alanlara sahip büyük binalardı. Buralar kentlerin kalbiydi. Bu forumlarda tapınaklar, mahkemeler, pazar yerleri, toplantı alanları bulunurdu. Elbette bu kullanışlı yapılarda estetiği sağlayan pek çok revak, sütun, kemer ve çeşme de yer alırdı.
Tabii periyodun kurallarını düşünürsek Roma mimarisinin en çok zenginlerin işine yaradığını söylemek gerekiyor. Domus ismi verilen kent konutları ve villa ismi verilen çiftlik meskenleri bu devirde zenginler için inşa edildi. Elbette zenginler öldükten sonra da hatırlanmak istedikleri için Fırıncı Eurysaces’in mezarı üzere yapılar da inşa edildi. Düzgün ki de yapılmış zira bu yapıların her biri bize Roma mimarisi hakkında farklı fikirler veriyor.
Su kemerleri tüm dünyaya ilham vermiştir:
Roma mimarisi şık lakin kullanışlı yapılar ortaya çıkardığı için bu devirde yapılan su kemerleri de büyük değer taşır. Bildiğimiz kemerlerin üzerinde yapılan su yolları sayesinde şehirlerin pak su muhtaçlığı en hijyenik formda karşılanmıştır. Roma hamamı olarak ismi tarihe geçen toplu banyo yapıları da bu tıp su kemerlerinin yaygınlaşması ile ortaya çıkmıştır.
Tabii Roma mimarisi sırf büyükşehir belediyesi üzere devamlı kullanışlı binalar yapmıyordu, aynı vakitte cümbüş merkezleri de inşa ediliyordu. En epik Yunan tragedyaları için tiyatro salonları, gladyatör ve hayvan dövüşleri için kolezyumlar, at arabası yarışları için pistler ve sirkler inşa edilmiştir.
Her yol Roma’ya çıkar:
Roma mimarisinin bu kadar gelişmesinin en büyük nedeni, imparatorluk topraklarının alabildiğine geniş olmasıdır. Bu kadar geniş toprakların tamamının tek bir idareye bağlı olması demek bir iletinin iletilmesi için ulağın ırmaklar, göller, dağlar, ovalar geçmesi demekti.
İşte bu nedenlerden dolayı yol ve köprü üretimi, Roma mimarisinin temelini oluşturmaktadır. Romalı mimarlar tarafından inşa edilen köprüler sayesinde sayısız ırmak ve su kanalı geçilmiştir. İnce bir işçilikle yapılmış taş kaplı yollar İspanya’daki Alcantara köprüsünden başlıyor ve Ürdün’deki Pera’ya kadar devam ediyordu. Her yol Roma’ya çıkar zira yolları yapan Romalılardır.
Peki ya Romalı mimarlar?
O hoş mimarlar atlarına binip gitmiş olmalılar zira kalıntılar üzerindeki birkaç anlamsız isim dışında Romalı mimarlar hakkında pek bilgimiz yok. Bazılarının azat edilmiş köleler, kimilerinin buyruk altındaki şahıslar olduğu düşünülür. Romalı mimarlar kelam konusu projenin her adımından sorumlulardı; binayı tasarlar, mühendislik yapar, müteahhitliğini üstlenir, proje denetlemesini yapar ve onlara verilen bütçe hudutları içinde kalmaya çalışırlardı. Başarısız olanların kelleleri alınır mıydı bilmiyoruz.
Hala dimdik ayakta duran Roma mimarisi yapıtları:
- Palmira / Suriye
- Herculaneum / İtalya
- Kolezyum / İtalya
- Baalbek / Lübnan
- Ostia Antica / İtalya
- La Maison Carrée / Fransa
- Ümmü Kays / Ürdün
- Nîmes Arena / Fransa
- Pompeii / İtalya
- Roma Forumu / İtalya
Dünya tarihinin yapı taşlarını tek tek dizen Roma mimarisi hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan ve öne çıkan özelliklerinden bahsettik. Aslında anlattığımız özelliklere baktığımız vakit Roma mimarisinin yüzlerce yıl sonra bugünü bile etkiliyor olduğunu söylemek mümkün.
