Birçoğumuz bilmiyor olabiliriz lakin Cumhuriyet tarihine baktığımızda, paraya resmi basılan birinci bayanın Sabiha Tansuğ olduğunu görüyoruz. İsmini yahut kıssasını hiç duymadıysanız, bu yazıyı okuduktan sonra “Böylesine değerli bir kişiyi nasıl tanımamışım?” diyeceksiniz.
Kalkık burnuyla, hafif sivri ve küçük çenesiyle ve çok kıymet verdiği Anadolu başlığı ile 50 kuruşluk madeni parada bir bayan yüzü parlıyordu. İşte bu kişi, Sabiha Tansuğ’dan diğeri değildi.
Çocukluk yıllarından beri; hobileriyle, ilgi alanlarıyla ve başarılarıyla harika işler yapan Sabiha Tansuğ’un macera dolu 50 kuruş hikayesini öğrenmeye hazırsanız başlayalım.
Sabiha Hanım’ın başlıklara merakı, çok küçük yaşlardan itibaren başlar.
1933 yılında Gümülcine’de doğan Tansuğ, 8 yaşındayken ailesiyle birlikte Türkiye’ye taşınır. İlkokulda bir şova çıktığında “eğribaş” isimli bir gelin başlığı giyer ve bu başlığa olan ilgisi hayatının dönüm noktası olur.
Çocukluğu yokluk içinde geçtiğinden hayata küçük yaşta atılmak zorunda kalır ve şapkalara olan ilgisi sürat kesmeden devam eder. Göztepe Enstitüsü’nde okuyan Tansuğ; dikiş diker, çeşitli şapkalar, yöresel kıyafetler ve kuklalar yapıp onları satar.
Anadolu ve halk kültürüne olan hayranlığı her geçen gün biraz daha artar ve ileride yapacağı işlere yer hazırlanır.
Tansuğ, 1953 yılında İstanbul’a gittiğinde Anadolu bayan portreleriyle ünlü ressam Nuri İyem’den fotoğraf dersleri almaya başlar ve Anadolü halk kültürüne olan ilgisi güzelce artar.
1964 yılında, Türk kahvelerini esin kaynağı alır ve İstanbul Piyer Loti doruğunda Türk Piyer Loti Kahvesi’ni açar. Bu yere olan ilgi o kadar fazladır ki sadece rezervasyonla oturulabilir. Ancak Sabiha Hanım, tehditler almaya başlar. Hiçbir yetkili işin peşine düşmez ve ne yazık ki en sonunda kahveyi kapatır.
Eski bir dostuyla, tesadüf yapıtı tekrar karşılaşır: “eğribaş”
Bir gün, gazete yazılarından birini yazmak için yola çıkar ve arabası Milas’ta bozulur. Burada biraz vakit geçiren Tansuğ, bir köy kahvesine uğrayınca çok büyük bir tesadüfle karşı karşıya kalır.
İlkokulda başına takıp etkilendiği “eğribaş”ı görür ve çabucak onu satın alır. O günden itibaren, macera dolu Anadolu seyahatleri başlar. Bu seyahatlerinde, birbirinden farklı ve geleneksel bayan şapkaları toplayacaktır.
O periyodun darphane müdürü Sait Tanaçan, Sabiha Tansuğ’un yaptığı işlere ilgi duyar ve başlıklı bir fotoğrafını madeni paraya basmak ister.
Başlıklı Sabiha Tansuğ Hanım, “Oğuz Türkleri Ankara Bayan Başı” ile artık 50 kuruşların üzerindedir ve 1971 yılından 1989 yılına kadar da o denli kalacaktır. İlk sefer, siyas kişiliği olmayan bir halk bayanı, paranın üzerindedir. Tansuğ, minnettarlığını şu sözlerle anlatır:
“Kadın portreleri, imparatoriçelerle sonludur. Tarihte daima erkekler vardır. Bunu yapan birinci ülke, Türkiye Cumhuriyeti. Aslında paranın üzerindeki ben değilim, tarih. Hitit’e kadar uzanan bir motifi üzerinde taşıyan gelin başlığı, benim üzerimden paranın üzerinde sergilenmiş oldu.”
Gittiği her ülkede çok ilgi gören başlık koleksiyonu; Türkiye’yi, dünyaya tanıtmaya yardımcı olur.
Sabiha Hanım’ın topladığı başlıklar; Japonya’dan İtalya’ya, Hollanda’dan Belçika’ya; dünyanın her yerinde sergilenir. Şapka standı farklı ülkelerde çok fazla ilgiye maruz kalır ve Türkiye gitgide daha fazla tanınır ancak Tansuğ’un kalbinden asıl geçen kendi ülkesinde bir müze açmaktır.
Sabiha Hanım, devrin siyasetçilerinden biri olan Fahrettin Kerim Gökay ile bu mevzuyu konuşmaya karar verir ancak oldukça aşağılayıcı ve cinsiyetçi bir halla karşı karşıya kalır. Gökay, yetkililerin dediğini şöyle aktarır: “Bir bayana kalacak değiliz.”
Bu aşağılayıcı tutumun üstüne Tansuğ, ülkülerini kovalamaktan vazgeçmez ve 80’li yıllara kadar Anadolu başlıklarını toplamaya devam eder.
Başlıkları topladığı süreçte 200’ün üzerinde makale ve 2 tane kitap (Türkmen Giysisi, Türklerde Çiçek Sevgisi ve Sümbülnâme) müellif. Tüm bunlar olurken hayatına yeni bir darbe alır, koleksiyonundan 430 kesimi çalınır.
2010 yılına geldiğinde ise, müze fikri hâlâ aklındadır ve onu hayata geçirmek için çabalamaya başlar. Ülkülerinin peşini asla bırakmayıp kendi oturduğu dairesini boşaltır ve kendisi için öbür daire kiralar. Eski konutunu ise bir müze yapar.
Çabaları en sonunda karşılık bulur, arkadaşlarının takviyesiyle müzesini açar.
2010 yılına gelene kadar; Truva Folklor Araştırmaları Derneği Pertev Naili Boratav Halk Bilimleri Mükafatı, Halkoyunları Araştırma Sergileme Anadolu Derneği (HASAD) Türk Halkbilimi Araştırma Mükafatı ve Pen Dünya Bayan Muharrirler Derneği Ödülü’ne sahip olan Tansuğ; arkadaşlarının takviyesi ile Mecidiyeköy’de açtığı “Sabiha Tansuğ Sanat ve Kültür Evi” isimli müzede geri kalan kesimleri sergilemeye başlar.
Tarihimizi günümüze kadar taşımaya yardımcı olan Cumhuriyet bayanı Sabiha Tansuğ, arkasında macera dolu bir hayat öyküsü ile harika işler bırakarak bu yıl ömrünü kaybetti.
Sabiha Tansuğ’un sergilenen koleksiyonu, 16. asırdan 1950’lere kadar farklı kesimler barındırıyor. Kendisi, içinde bulunduğumuz 2023 yılında 88 yaşındayken vefat etti fakat ruhu ve yapıtları, müzesinde yaşamaya devam ediyor.
