Özellikle Bu Dönemde Örnek Alınmalı: Atatürk, Tarihin En Büyük Ekonomik Krizi “Büyük Buhran” ile Nasıl Başa Çıkmıştı?

Batmakta olan bir devlet ve tüm dünyada gerçekleşen ekonomik buhrana karşın onu kalkındırmayı başarabilen bir lider… Atatürk’ün ekonomik çöküşte olan devleti yine yapılandırma çalışmaları hiçbir ideolojik öğretiye dayanmıyor. O sadece Osmanlı Devleti’nin çöküş nedenlerini çok uygun tahlil etmiş; çöküşe katkı sağlayan ekonomik nedenlerin üzerinde durmuştu.

O’nun uyguladığı siyasetlerde atlamamamız gereken bir şey var ki bir siyasetin hedeflediği gayeler ne kadar gerçekçi olursa olsun, muvaffakiyet bahtını iç ve dış etmenler belirliyor. Bu yüzden Atatürk’ün iktisat politikasını anlamak için Cumhuriyet Türkiyesi’nin ekonomik durumuna bakmak gerek.

Cumhuriyet’in devraldığı iktisat hiç değişmemişti, Osmanlı bir tarım toplumuydu. Cumhuriyet’in birinci yıllarında da tarıma dayalı iktisat devamlılığını sürdürüyordu. Bu yüzden Atatürk’ün tarıma yönelik siyasetler uygulaması gerekiyordu, nitekim o denli de oldu.

Tarımda üretim ilkel yollarla gerçekleşiyordu.

Köylüler, tarlalarında yetiştirdiklerini kendileri tüketiyordu. Eserlerin pazarlara ulaşımını sağlayacak bir kaynak da olmadığından kentler besin ihtiyaçlarını lakin civar bölgelerden karşılıyorlardı. Tren yolu çok berbat, kara yollarının en düzgünü sayılanlar bile yalnızca kağnılarla işliyordu.

İç ve dış ticaretin nerdeyse tamamı azınlıkların elindeydi. Yabancı devletlerin elde ettikleri bu güç, Anadolu’da endüstrinin kurulmasını engellemişti. Türklerin de sınai eser ihtiyaçları ithalat yoluyla karşılanıyordu. Bunlar da fındık, kuru üzüm, incir, tütün üzere hudutlu sayıda tarım eseriydi.

Atatürk, İzmir İktisat Kongresi’nde iktisat siyasetiyle alakalı görüşlerini belirtmişti.

Atatürk’ün kongre açılışında iktisatla ilgili yaptığı konuşma vaktin çok ötesinde olmasının ardından şimdi Cumhuriyet bile ilan edilmemişken bu türlü bir kongre toplaması büyük bir ileri görüşlülük simgesidir. (17 Şubat 1923)

Atatürk, ekonomiyi iki kavram üzerine oturtuyor: ulusallık ve tam bağımsızlık. Bu unsurlar vakit içinde değişse ve şekillense de prensiplerden asla taviz verilmediğini belirtmek gerekir.

Ekonominin ehemmiyetini Atatürk şu kelamlarıyla lisana getiriyor:

“Bir milletin direkt doğruya yaşantısı ile ilgili olan, o milletin ekonomik durumudur. Tarihin ve deneyimin süzgecinden arta kalan bu hakikat, bizim ulusal yaşantımızda ve ulusal tarihimizde, büsbütün kendisini göstermiştir. Sahiden de Türk tarihi incelenecek olursa, gerileme ve yıkılma nedenlerinin, ekonomik sorunlardan diğer bir şey olmadığı derhal anlaşılır.“

Ekonomiye gereken kıymetin verilmemesindeki tek sebebin ise Osmanlı’nın ulusal bir idareye sahip olmaması olduğunu söylüyor.

Atatürk, ekonomik alanda kararları ulusun vermesi gerektiğini düşünüyordu. Bundan ötürü İktisat Kongresi’nde alınacak kararların halk tarafından alınmasını uygun görmüştü.

Bu unsurun üzerine kongreye tüm vilayetlerden halk temsilcileri de katıldı.Ekonomik bağımsızlık olmadan politik bağımsızlıktan kelam edilmeyeceğini söyleyen Atatürk, şu cümleleri kurmuştur: “Tam bağımsızlık için şu prensip vardır: Milli Egemenlik. O da ekonomik egemenlikle pekiştirilmelidir. Siyasi ve askeri zaferler, ne kadar büyük olursa olsun, ekonomik zaferlerle taçlandırılmazlarsa kazanılacak muvaffakiyetler yaşayamaz, az vakitte söner.“

Kurtuluş Savaşı’nı zaferle sonuçlandıran Atatürk, bu başarıyı Lozan’da tescillendireceğini düşünüyordu. Fakat beklemediği formda emperyalist ülkelerin iktisatta sömürülerini devam ettirmeye baskılarıyla karşılaşmıştı. Bu gelişmeler, Atatürk’ün ekonomik siyasetlerini belirlemede bir oldukça değerlidir.

Atatürk, emperyalistlerin Osmanlı Devleti’ne dayattıkları imtiyazları ülkeyi sömürge durumuna getirdiğini açıklamaya çalışıyor.

“Bir devlet ki kendi uyruğundaki halka koyduğu vergiyi yabancılara uygulayamaz; bir devlet ki kendi gümrük fotoğrafları ve her türlü vergi süreçlerini düzenleme hakkından alıkonulur; bir devlet ki kendi kanunlarına nazaran yargı hakkını yabancılara uygulayabilmekten mahrumdur; o devlete bağımsız denilemez. Devletin ve milletin yaşantısına yapılan karışmalar, bundan daha da fazladır. Milletin ekonomik gereksinimlerinden olan, örneğin demiryolu inşaatı, örneğin fabrika yapmak üzere bahislerde devlet özgür değildi. Böylelikle bir şeye başlanmak istendiğinde, her ne olursa olsun, yabancılar işe karışırdı. Yaşantısını sağlama yeteneğinden mahrum olan bir devlet, bağımsız olabilir mi?”

Cumhuriyet’in birinci yıllarında özel teşebbüse verilen önceliğin yerini 1932’den sonra devletçilik politikası aldı. Bunun sebebi de kâfi sermayeye sahip olmayan özel teşebbüsün tek başına bu işin altından kalkamayacağı fikridir.

1923-1932 ortası periyot, özel teşebbüse öncelik veren bir siyaset arayışı devriydi.

Bu periyotta devlet, iktisada müdahale etmişti. Bu müdahaleler, monopolleri imtiyazlı şirketlere dağıtmaya ve özel sermaye birikimini hızlandırmaya yönelikti.1924’te İş Bankası kuruldu. Bununla birlikte hükûmet, yerli kapitalist sınıfı geliştirmeye olan isteğini gösterdi. 1927’de çıkan Teşvik-i Sanayi Kanunu ise özel yerli endüstriye hayli geniş müdafaa ve muafiyet imkanları sağlıyordu. Bilhassa bu kanun, özel endüstrinin gelişmesinde çok role sahip. 1915 yılından kalan inhisar ve fabrikalar, 1925’te kurulan Sanayi ve Maadin Bankası tarafından devralındı.

Ülkede Merkez Bankası’nın olmayışı ve tüm süreçleri Osmanlı Bankası’nın yürütmesi, devletin para siyaseti izlemesine ve üzerinde denetim kurmasına müsaade vermiyordu.

İzmir İktisat Kongresi’nde devlete değerli bir gelir kapısı sağlayan ‘aşar’ vergisinin kaldırılması da devleti kıymetli bir gelirden yoksun bıraktı. İthalatçılar, bu esnada büyük ölçüde ithalat yaptı ve 1923’ten beri daima açık veren dış ticaret istikrarındaki açık gitgide büyüdü. Ödenmeye başlanan Osmanlı borçları da bu durumu uygunca kötüleştirdi. Böylelikle 1929’da Türk lirasının dış kıymetinde süratli bir düşüş gerçekleşti. Tıpkı yıl ABD’de başlayan ve dünyaya yayılan Büyük Buhran sonucunda dünya iktisadı çöküşe geçti.

Atatürk’ün yürürlüğe koyduğu “devletçilik” ile ilgili açıklamaları şu formdadır: “Uygulamakta olduğumuz devletçilik unsuru komünizm ya da kolektivizm üzere bireyin elinden tüm üretim ve dağıtım imkânlarını alan, milletin tüm problemlerini yönetmeyi amaçlayan, özel girişimciliğe ve iktisat alanında ferdî aktiviteye imkan bırakmayan bir sistem değildir.” Ulu lider epey akılcı ve gerçekçi bir yaklaşım içindeydi. Açıklamaları da bunu gösteriyor.

1929 buhranı, Türkiye’nin eksiğini ortaya koydu: sermaye az ve yetersizdi. Bu yüzden devlet, ekonomiyi yönlendirmek yerine şahsen yatırım yapmalıydı. Atatürk de gerekeni yaptı.

Türk lirasının paha düşüşünü önlemek 1930’da Türk Parasının Değerini Müdafaa Hakkındaki Kanun çıkarıldı, aynı yıl ticaretin düzenlenmesi için de Ticarette Tağşişin Men’i ve İhracatın Murakabesi ve Korunması Kanunu yürürlüğe konuldu. Merkez Bankası 1930’da kuruldu, 1933’te ise devletin kuracağı endüstrinin proje ve finansmanını sağlamak için Sümerbank’ın kuruluş yasası çıkarıldı.

20 Nisan 1931’de Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet siyasetlerinin temelini oluşturan 6 ilkeyi de ilan etti: cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, laiklik, devletçilik, ve devrimcilik. Bu unsurların ilanından kısa bir müddet sonra devletçiliğe dayanan iktisat siyasetini gündeme getirdi. Bu siyasetin hedefi da planlı sanayileşmeydi.

Beş Yıllık Sanayi Planı ile Türkiye, gelişen ülkeler ortasında planlı kalkınmaya girişen birinci ülkeydi.

Mayıs 1932’de Sovyetler Birliği ile 8 milyon dolar faizsiz, 20 yıllık bir borçlanma muahedesi imzalandı. Bu, Türkiye için birinci borçtur ve bundan sonra 25 yıl içinde öbür borçlanma olmamıştır. Alınan bu borç da şeker ve dokuma fabrikaları için Sovyet gerecine kullanılacaktı. Planın proje ve finansmanını Sümerbank üstlenmişti. Aslında bu planla yurttaki eserlerin işlenmesi öngörülüyor; 6 alt sanayi kümesinin üretimi de hedefleniyordu (kimya, kağıt-selüloz, madencilik, dokuma, seramik, demir-çelik).

Birinci Sanayi Planı uygulanması devam ederken 1936’da Atatürk’ün talimatıyla ikinci sanayi planının hazırlıklarına da başlanmıştı. Fakat II. Dünya Savaşı ile plan biraz değişti: “İktisadi Savunma Planı”na geçildi. Atatürk’ün başlattığı Devletçilik siyaseti ise giderek tesirini yitirdi ve 1945 sonrasında bu siyaset terkedildi.

Atatürk’ün akıllı ataklarıyla yoktan var ettiği, Osmanlı’nın miras bıraktığı borç batağına saplanan devleti bir de global bir buhrandan kurtaran uygulamalarının başarısı ortadadır. 1929’da yaşanan ekonomik kriz sonucu tüm dünya bir çöküntü içindeyken Türkiye 1930’lu yıllarda ulusal bir endüstrileşme atağına girişti, çok geçmeden yıllık ortalama, %3,5, 1933-1939 ortasında ise %8.1’lik bir büyüme sağlamıştı. Ticaret istikrarı açığını kapatmış, Osmanlı’dan beri süregelen imtiyazlı yabancı şirketleri tasfiye ederek demiryollarını millileştirmiştir. Ekonomimizde büyük yeri olan Sümerbank, Etibank, Denizcilik Bankası üzere bankalar kurup Türkiye sanayiinin temelini olabildiğince geliştirilmiştir.

Tüm dünya ekonomik krizle savaşırken Atatürk, Türkiye’yi endüstrileşen bir toplum haline dönüştürerek kalkınmasını sağlayan büyük bir önder, siyasî bir dehadır.