Kimilerine nazaran tek çıkar yol, bazılarına nazaran vahşetti. Bazıları ‘taht sevdası’ diyor, bazıları ‘Her şey devletin bekası için yapıldı” olarak savunuyor. Derisi yüzdürülenler, boğdurulanlar, zehirlenenler ve parçalanarak öldürülenler…
Her devletin tarihinde olduğu üzere Osmanlı Devleti’nde de binlerce insan, bir cellat pençesinde can vermiştir; kimi işlediği hatanın cezasını canıyla öderken kimi bir entrikanın kurbanı olmuş, kimi de azaplar altında inim inim inletilerek öldürülmüştür.
Osmanlı’da idam cezalarının birden fazla ekseriyetle cinayet, eşkıyalık, isyan ve siyasi cürümler sonucu uygulanmıştır. Biraz ürkütücü olduğunu biliyoruz ancak devletin bilinmeyen ya da es geçilen taraflarından birini oluşturan idam nasıl metotlarla uygulanmış gelin birlikte bakalım.
En tartışmalı mevzulardan biriyle başlayalım kelama. Siyasi sebepler, en fazla ses getiren idam nedeniydi.
Bu karar sadece sultana aittir ve “sâ’i bi’l-fesâd” olarak tanımlanır. Bu uygulama bir kenara bırakıldığında idamın en fazla uygulama nedeni olarak ‘cinayet’ suçu öne çıkmaktadır. Siyasi mahkumlar, yağlı kementle boğulur, idamdan sonra başı, “şifre” denilen keskin bir usturayla gövdesinden ayrılırdı. Bu baş daha sonrasında bir ibret taşının üstüne konulur yahut sarayın büyük kapısı “Bab-ı Hümayun”un önüne atılırdı.
Kesilen başın formu bozulmasın diye bal dolu bir torbaya konur ve padişah huzuruna götürülürdü. Bu nedenle kimi şahsiyetlerin başı ve bedeni başka yerlere defnedilirdi.
Osmanlı’nın o periyotta başka devletlerden tahminen de tek farkı, işkenceyi belirli kanunlara bağlamış olmasıydı.
1826 Tanzimat Fermanı’na kadar geçerliliğini koruyan II. Beyazıt’ın Genel Kanunnamesi’nde azabın hangi durumlarda ve kimlere yapılacağı detaylarla belirtiliyordu. Uygulamada bayan ve erkek ayrımı yapılmamış, azap hem soruşturma hem de infaz tekniği olarak kullanılmıştır.
Örneğin tecavüzcünün hadım edilmesiyle alakalı bir kanuna Bayezid’in Genel Kanunnâmesi’nin 26. maddesinde rastlıyoruz: “Kız ya da oğlan kaçırıp tecavüz edenin cinsel organı kesile.”
Hırsızlar, cürmün işlendiği semtte ve hatta girdikleri meskenin, dükkanın ya da hanın kapısına asılırdı.
Hırsızlık suçu, Osmanlı’da çok sık görülen bir kabahatti. Bunun cezası ise ölümdü, bilhassa bu uygulama sabıkalılar ve gece hırsızları için yapılıyordu.
Yeniçeri isyanları, devletin muhakkak bir devrinde çok uğraştırıcı bir sorun haline gelmişti.
Sipahi ve yeniçeriler, başları kesilerek bedenlerine taş bağlanıp denize atılırdı. İsyan sırasında ise yeniçeriler tarafından karar giydirilen sadrazam ve ulema sınıfından olanlar, sokaklarda ya da sarayın önünde hançerlenerek katledilir; çoklukla de At Meydanı’ndaki ağaçlara asılırlardı. 1632 yeniçeri isyanında Musa Çelebi’nin vefatını Reşad Ekrem Koçu şöyle aktarıyor:
“Musa Çelebi’yi merdiven başına çıkardılar. Paşa iç ağalarına tembih etmişti, içlerinden biri Musa Çelebi’ye kuvvetli bir omuz vurdu ve merdivenden aşağı yuvarladı. Delikanlının acı feryadı, dehşeti tanım edilmez. Musa Çelebi, şimdi ruh teslim etmemişti. Ağır yaralı delikanlıyı güya bir çaput çuvalıymış üzere sarayın duvarı üstünden savurup, dışarı meydan tarafına attılar, orada üzerine bir sefer daha hançer üşürüldü. Çırılçıplak soyduktan sonra kanlı cesedini At Meydanı’nda bir çınarın altına bıraktılar. Durmadan yağan kar, suçsuz gencin kefeni oldu.”
Çengel, çarmıh ve kazık, işte Osmanlı’da uygulanan en korkulan idam formları:
Tabii ki bu idam halleri her önüne gelene uygulanmıyor, bunun için de sıra dışı olaylar gerekiyordu. Korsanlar çengel ile, ajanlık yapanlar da çarmıh ile idam edilirdi. Kaptanlar, Akdeniz’den dönerken bir küme tutsak korsan getirir ve bu tutsaklardan kimileri kadırgaların direklerine asılırdı. Asılarak idam edilenler nispeten daha şanslılardı; zira başka korsanlar çengel ile cezalandırılırdı.
Çengel, İstanbul Eminönü’ndeydi.
Kalın kalaslardan yapılmış, büyük ve uzun, başları üste yanlışsız kıvrık ve sivri, keskin bir tarak şeklinde çengeller vardı. Bu cezaya çarptırılanlar, çırılçıplak bir formda el ve ayakları sırtının üstünden bağlanarak kalın iplerle üst çekilir ve birden çengelin üstünde bırakılırdı.
Çarmıh ile cezalandırılanlar da tıpkı halde soyulur ve yüzükoyun bir halde bağlanırdı.
Çarmıh cezasında mahkumun omuz başları ve kaba etleri bıçakla oyulur, bu oyulan kısımlara yağ mumları dikilerek yakılırdı. Daha sonra bir deve üstünde çarmıha bağlı halde kentte dolaştırılırdı.
16. yüzyıl sonlarına gerçek Bostancıbaşı Ferhat Ağa, bir seferlik “top cezası” çıkarmıştı.
Reşat Ekrem Koçu’nun aktardığına göre bu cezayı alan bir yeniçeriydi ve cürmü ocağa uymayan bir davranıştı. Söylenene nazaran bir imamın eşini kaçırarak bayanın saçlarını kesmiş; tıpkı bir erkek formuna sokmuştu. İkisi de Üsküdar’da bir kahvehanede yakalandıklarında karakola götürülerek bayana, evliyken bir diğer adama kaçma ve oğlan kılığına girme kabahatlerinden idam cezası verilir. Ferhat Ağa, yeniçeri için saydığımız cezaları kâfi görmeyerek yeniçeriyi çırılçıplak soyarak eklemlerini demir çekiç ile kırdırır. Akabinde havan topuna sarılan yeniçeri, oracıkta paramparça edildi.
Bir devlet adamı idam cezasına çarptırıldığında ise ceza, hürmetle yerine getirilirdi.
Bir devlet adamının hakkında çıkan ferman, kendisine bostancıbaşı tarafından verilir; eteği öpülür ve o bireye hürmet gösterilirdi. Teselli edecek kelamlar sarf edildikten sonra abdest alıp namaz kılmasına bile müsaade edilirdi. Bu karar ise devlet adamları tarafından metanetle karşılanırdı.
Viyana Kuşatması’ndan sonra Belgrad’da idam edilen Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, namazını kıldıktan sonra “vücudum toprağa düşsün” diyerek odasındaki kilimleri kaldırıp uzun sakalını eliyle kaldırarak cellada yardım ettiği söylenir.
Cellatsız idam cezaları da vardı.
Bu idam çeşitlerine de “recm” yahut “taşa tutma” deniliyor. Bu ceza, Müslüman olmayan bir erkekle münasebeti öğrenilen bayanlara uygulansa da İmparatorluk devranında yalnızca tek bir kadın bu cezaya çarptırılmış. Cellatlar, bayanı kolları içeride olacak biçimde göğsüne kadar toprağa gömerler ve halk tarafından yuhalanarak taş yağmuruna fiyatlar. Eski müverrihler, bu lince “keşkeş etme” de sıkıntısı.
“Hükmi Sultan olmaz ise, gelmez yanılgı cellattan.”
Osmanlı tarihinde nam salmış en ünlü cellatlar ortasında 17. yüzyılda Kara Ali, onun yamağı Hammal Ali ve baş cellat olarak anılan Süleyman vardır. Evliya Çelebi, Kara Ali’yi şöyle betimliyor: “Bu kolun üstâdı kâmili Kara Ali’dir ki bazularını sıvayıp tigi ateştabını kemerine bendedip, sair azap edecek aletlerini kemerine asıp, el ve ayak kıracak baltaları iki yanına tıkıştırıp yamakları dahi aletleriyle kemerlerini süsleyip yalınkılıç merdane cümbüş ederek geçerler ki, neuzübillah hiçbirinin çehresinde ışık kalmamış zehir adamlardır…”
Bu misyonu ifâ eden bireylerin sırf cellatlar olmadığını bilmeliyiz.
Kaynaklar, cellatlığı Osmanlı’da evvelce beri çingenelerin yaptığını söyler. Bostancıbaşının buyruğunda vazife yaparlar, idam edilecek kişi hakkındaki karar şahsen Bostancıbaşı’na bildirim edilirdi. Cellatlar hem dilsiz hem de sağır olanlardan seçilirdi. Bunun nedeni ise kurbanın yalvarma ve çığlıklarını işiterek merhamete gelmemesi; yaptığı işin kapalılığını dillendirerek açığa çıkarmaması içindi.
Sultan Abdülmecid periyoduyla birlikte sarayda cellat bulundurması geleneğine son verilmiş; Cellatlar Ocağı da vakitle tarihin tozlu sayfalarına gömülmüştür. Şayet bir gün yolunuz Eyüp’e düşer de Pierre Loti’ye uğrayacak olursanız, birkaç yüz metre daha ilerleyip Karyağdı Baba Türbesi’ne giderek en sessiz ve sapa mezarlıkların birine, yani cellat mezarlarına rastlayabilirsiniz.
