Osmanlı Devleti’nde de Dönem Dönem Uygulanan Yönetimin Biçimi ‘Meşrutiyet’ Tam Olarak Nedir, Hangi Ülkelerde Kullanıldı?

Demokrasiye birinci atılan adımlardan biri olarak görülen meşrutiyet, Osmanlı Devleti’nin de dönemsel olarak uyguladığı idare biçimlerinden biri olarak biliniyor. Bu idare formu sayesinde Osmanlı Devleti’nde birinci kere padişahın yetkilerinin sonlandırıldığı biliniyor.

Ükeler, yüzyıllardır farklı farklı idare sistemleriyle yönetildi. Tarihî olarak bu idare sistemlerinden yaygın olanları: Monarşi, aristokrasi, timokrasi, oligarşi ve demokrasi üzere örneklendirilebilir. Meşrutiyet yönetim sistemi, Osmanlı Devleti’nde 1876-1918 yılları ortasında uygulanmış bir idare sistemi olarak biliniyor.

Bu idare sisteminde meclis ve anayasa tarafından birinci kere padişahın yetkileri sonlandırılıyor. Bu sebeple demokrasiye birinci adım olarak meşrutiyet sistemini örnek verebiliyoruz. Osmanlı’da meşrutiyet II. Abdülhamid devrinde iki farklı vakit diliminde olmak üzere, iki periyot boyunca Osmanlı devletinin idare biçimi olmuştur. Bu periyotlara I. Meşrutiyet ve II. Meşrutiyet isimleri veriliyor.

Temelden başlayalım; Meşrutiyet tam olarak nedir, ne manaya gelir?

Meşrutiyet, kök olarak Arapça olan yasal sözünden türüyor. Hala günümüzde de kullandığımız meşru kelimesinin Türkçesi ‘’yasal’’ manasına geliyor. Kolay bir formda anlatacak olursak meşrutiyetin asıl maksadı, meclis ve anayasanın padişahın yetkilerini sonlandırarak idarede tek başına karar vermesini engellemek. 

Şimdi meşrutiyetin tarihine yakından bakalım:

Meşrutiyetin, hükümdarla yönetilen bir ülkede, hükümdarın yetkilerini meclis ve anayasa yoluyla kısıtladığından bahsetmiştik. Meşrutiyet Osmanlı periyodunda 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış olsa da, birinci adımları 1215 yılında İngiliz soylularının Kral Yurtsuz John’a Magna Carta fermanını imzalatmasının akabinde atılmıştır. Bu ferman sonrasında İngiltere, parlamenter sisteme geçiş yapıyor.

Peki meşrutiyetin özellikleri nelerdir?

• Anayasal düzenle hükümdarın yetkilerini kısıtlamak
• Meşrutiyet ilanıyla Osmanlı vatandaşlarının seçme ve seçilme hakkı kazanması
• Kanuni Temeli (ilk anayasa) ile birlikte meclisin toplanması
• Temel hak ve özgürlüklerin tanınması
• Hukukun üstünlüğünün kabul edilmesi
• İfade ve basın özgürlüğü
• Sivil toplum kuruluşlarının değer kazanması

Bunlar meşrutiyetin esas özellikleri diyebiliriz. Aslında bu özellikleri okuduğumuzda demokrasiye ne kadar benzediğini de görebiliriz. Zati bu benzerlik nedeniyle demokrasiye birinci adım olarak meşrutiyeti gösteriyoruz.

Halkın birinci kere idarede kelam hakkı edindiği bu sistem, Osmanlı’da da yıllarca denendi Kanuni Temeli gibi bir anayasa çıkarıldı ve birinci sefer padişahın idarede tesiri kısıtlanarak Osmanlı’nın yüzyıllar uzunluğu yönetildiği padişahlık sistemi yıprandı.

Osmanlı’da meşrutiyet devrini inceleyelim:

Meşrutiyette, padişahın yanında halkında idarede kelam sahibi olduğunu tekraren söylemiştik. Bu durumun Osmanlı için hayli yenilikçi yapıda bir değişiklik olduğunu düşünebiliriz. Olağan ki, idarede halkın yüzde yüz bir tesiri yok. Halkın, rastgele bir parti kurma yahut toplantı yapma imkanı yok. Halk sadece Meclis-i Mebusan üyelerini seçebiliyor ve aday olabiliyordu.

1876 yılında birinci anayasa olan Kanuni Esasi’nin akabinde I. Meşrutiyet periyodu ilan ediliyor. Bu anayasa halk için hayli özgürlükçü bir anayasa olarak kabul ediliyor. Bunun yanı sıra Yasal Esasi’nin içinde ‘’Egemenlik kayıtsız kuralsız Osmanlı ailesinindir.’’ sözü ekleniyor. Bu sebeple padişahın meclisi kapatma, şahısları sürgün etme, kanunları meclise gitmeden denetleme yetkisine sahipti. Bu da bir hukuk devleti için olmaması gereken, hukuk devletine alışılmamış bir durum olarak biliniyor. Bu sebeplerden ötürü I. Meşrutiyet dönemi epeyce kısa sürdü.

I. Meşrutiyet nedir? Kısaca I. Meşrutiyet Devrinden bahsedelim:

I.Meşrutiyet, 1876 yılında Abdülhamid periyodunda ilan ediliyor. Gayesi aslında padişahı kısıtlamak olsa da, Kanuni Esasi’nin padişaha sunduğu özgürlüklerden ötürü, tam olarak istenilen nizamı sağlamıyor natürel ki.

Yürütme yetkisi hala padişaha ilişkin ve bunun yanında bakanlar sadrazamlar üzere devlet büyüklerini kendi atayabiliyordu. Halkın da idarede çok az bir hakkı olduğundan meşrutiyet demokrasiye sadece bir adım olmaktan öteye gidemiyor.

I. Meşrutiyet nasıl sona erdi?

19.yüzyılın sonlarına gerçek 93 Harbi olarak da isimlendirilen Osmanlı-Rus savaşının patlak vermesinden sonra, Osmanlı Devleti tüm cephelerde savunma savaşı yapmasına karşın savaş Rusya Devleti’nin galibiyetiyle sonlanıyor. Ruslar Osmanlı’ya büyük ziyanlar verip Yunanistan üzere ülkelerin de Balkanlarda toprak elde etmesini sağlamıştır.

Abdülhamid, Osmanlı- Rus savaşını mazeret edip 1878 yılında meşrutiyet idaresinin sona ermesini sağlayıp askıya alıyor.

II. Meşrutiyet nedir? Kısaca II. Meşrutiyet devrinden bahsedelim:

I. Meşrutiyetin sonlandırılmasından yaklaşık 20 sene sonra, tekrar Abdülhamit devrinde İttihat ve Terakki’nin baskılarının sonucunda meşrutiyet, II. Meşrutiyet ismiyle tekrar ilan ediliyor. Bu periyotta siyasal seçim yapılarak birinci defa siyasette iki farklı taraf oluşuyor. Bunlar liberal düşüncede olan taraf ve Ahrar Fırkası tarafı olarak biliniyor.

Bu devirde hayli büyük tesir yaratıp ayaklanmaya sebep olan Gazeteci Hasan Fehmi Bey’in vefatının Abdülhamit’ten bilinmesi, Abdülhamit’in tahttan indirilmesine yol açıyor. Yerine Mehmed Reşat geçince padişahın sadece sembolik bir yetkisi kalıyor ve meclis idarede daha çok kelam hakkı sahibi oluyor. 

II. Meşrutiyet nasıl sona erdi?

Bu devirde Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’na katılarak mağlup olarak ayrıldı. Bunun sonucunda 21 Aralık 1918 yılında feshedilme ile II. Meşrutiyetin 3. devri sona eriyor. Yeniden bu devir 11 Nisan 1920 tarihinde VI. Mehmet Vahdettin tarafından meclis süresiz olarak feshedildi.

Bu tarihten Osmanlı Devleti’nin resmi olarak sona erdiği 1 Aralık 1922 tarihine kadar Osmanlı devleti hiçbir iç yahut dış siyasette hareketlilik göstermedi. Daha sonrasında 29 Ekim 1923 tarihinde Ulu Başkan Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti kuruldu.