Düz bir kağıdı hiçbir biçimde kesmeden ya da yapıştırmadan sırf katlayarak eşsiz biçimlerin yapıldığı Japon sanatı origami, yüzlerce yıldır hem bir sanat hem de bir motor maharet geliştirme idmanı olarak hürmet görüyor. Pekala birinci kimin aklına geldi? Gelin origami nedir, nasıl ortaya çıktı üzere sorular üzerinden tarihi süreçte nasıl bugüne geldiğini inceleyelim.
Okul sıralarında geçirdiğimiz vakitleri hatırlayın; hangimiz sıkıldığımız bir derse kağıttan uçak yapıp sağa sola atmadık ya da kağıttan bir gemi yapıp da su birikintisine bırakmadık? Bunları sırf eğlenmek için yapıyorduk, bu formların Japonların kadim kağıt katlama sanatı origaminin basit bir hali olduğunu bilmiyorduk. Origami böyledir, sadece düz bir kağıt ve ellerinizi kullanırsınız.
Origami denilince eminiz aklınıza birinci gelen küçük bir kuğu ya da zıplayan bir kurbağa oluyor. Bunlar origaminin başlangıç düzeyi için olağanüstü figürlerdir ancak bir de bu işin ustaları var. Yapıştırmadan ya da kesmeden sadece kağıdı katlayarak neler yapılıyor neler. Yeterli lakin birinci kimin aklına geldi bu türlü bir şey yapmak? Gelin tarihin tozlu sayfalarında bir seyahate çıkalım origami nedir, birinci nerede ortaya çıktı biraz yakından bakalım.
Hiç bilmeyenler için kısaca anlatalım; Origami nedir?
Japonca katlamak manasına gelen ori ve kağıt manasına gelen gami sözcüklerinden türetilmiş olan origami, Japonların kadim kağıt katlama sanatıdır. Farklı boyutlara sahip düz kağıtların hiçbir halde kesilmeden ve rastgele bir yapıştırıcı kullanmadan sırf katlanması ile hareketli ya da hareketsiz hallerin oluşturulduğu bir sanattır.
Japon kağıt katlama sanatı origami, aslında Çin’de ortaya çıkmış olabilir:
Hepimizin az çok bildiği üzere kağıt, Çinliler tarafından kestirimi milattan sonra birinci yüzyılda icat edilmiştir. Basit bir akıl yürütmeyle de kağıdı bulan Çinlilerin, onu birinci katlayan şahıslar olduğunu söylemek mümkün. Elbette origami sanatı biçiminde değildir fakat yeniden de kağıttan birinci biçimlerin Çinliler tarafından yapıldığını düşünmek yanlış olmaz.
Katlama sanatı aslında kağıt bulunmadan evvel de vardı. Bugün bile peçeteden, kumaştan yapılan kuğu formları antik periyotta de yapılıyordu. Dahası, tıpkı origami gibisi hallerin deri kullanılarak yapıldığı da biliniyor. Yani katlama sanatı aslında daima vardı ancak kağıdın icat edilmesi ile birlikte boyut değiştirdi diyebiliriz.
Origami sanatı hakkındaki birinci metinler 17. yüzyıla dayanıyor:
Çin’de icat edilen kağıt, varsayımlara nazaran 7. yüzyılda Budist rahipler tarafından önce Kore’ye oradan da Japonya’ya götürüldü. Bugüne kadar gelen bilgilere nazaran Japonlar, Çinliler tarafından icat edilen kağıt yapma tekniklerini daha da geliştirdiler ve çok daha güçlü kağıtlar yapmaya başladılar.
Ne oldu, nasıl oldu, kimin aklına geldi, çok mu sıkıldılar bilmiyoruz ancak Japonlar kağıdı katlayarak farklı formlar yapmaya başladılar. Tahmini 1642 – 1693 yılları ortasında yaşamış olan Japon şair Ihara Saikaku tarafından kaleme alınan bir şiirde, kağıttan yapılmış bir kelebekten bahsediliyor. Bir şiire bahis olacak hale geldiğine nazaran 17. yüzyılda origami sanatı epeyce tanınan olsa gerek.
Origami hakkında yüzlerce yıllık bir kitap da var:
Elbette şiirde geçen tek cümleden koca ülkede herkesin origami yapıyor olduğunu düşünemeyiz ancak bir sonraki yüzyılda, 1797 yılında yazıldığı iddia edilen Sembazuru Orikata isimli bir kitap var. Akisato Rito tarafından kaleme alınan bu yapıtta origaminin Japon geleneğindeki yerinden bahsediliyor.
Kitapta ayrıntılara yer verilmese de bir evvelki devrin kurallarını düşündüğümüz vakit origami sanatının halktan çok soylu kesite hitap ettiğini söyleyebiliriz zira kağıt değerliydi. Lakin kitapta bahsedilen, bin tane kağıttan turna yapanın istediği dileğin kabul olacağı geleneğine nazaran demek ki 18. yüzyılda artık halkın büyük bir kısmı origami kağıtlarına ulaşıyordu.
Alman bir öğretmen, Japonların kağıt katlama sanatını tüm dünyaya duyurdu:
- Friedrich Froebel
Öğretmen dediğimize bakmayın, 1782 – 1852 yıllarında yaşamış olan Friedrich Froebel öğretmendir olağan fakat kendisi anaokulu sistemini icat etmiştir. Friedrich Froebel; Hayatın Kıvrımları, Gerçeğin Kıvrımları ve Hoşluğun Kıvrımları olarak üç farklı kavram icat etmiştir ve origaminin eğitim üzerindeki tesirini incelemiştir.
Friedrich Froebel devrinde Avrupa’daki tüm öğrenciler origami yapmaya başladı. O denli ki noel süslerinin büyük bir kısmını bu formlar oluşturuyordu. Hatta Froebel yıldızı ismi verilen bir origami formu bile vardır. Daha da değişik olan, Friedrich Froebel tarafından ortaya atılan kavramlar 19. yüzyılın sonlarında Japon okullarında okutulmaya başlamıştır. Nereden baksan farklı olay.
Origami dünyada giderek tanınan hale geldi:
20. yüzyılın birinci yıllarında Almanya’da Waldorf Okulu ve Bauhaus Tasarım Okulu origami dersleri vermeye başladı. Yazar ve filozof olan İspanyol Miguel de Unamuno, çılgınlar üzere kağıttan kuşlar yapmasıyla ünlüydü. Hatta kendisi pek çok bilim, din, ideoloji ve ömür hakkındaki tartışmada origamiyi devamlı bir metafor olarak kullanıyordu.
Arjantinli bir tabip olan Vicente Solórzano Sagredo, tıpkı devirde origami hakkında ayrıntılı bir el kitabı yayımlandı. Margaret Campbell ise 1937 yılında İngiltere’de Paper Toy Making isimli bir kitap yayımlayarak pek çok yeni tasarım sundu. 1939 yılında ise matematikçi Arthur Harold Stone, kağıtların esneme yapıları üzerine bir çalışma yaparak çok daha gözü pek dizaynların yaratılmasının önünü açtı.
Ve origaminin dahi çocuğu Akira Yoshizawa sahneye çıkıyor:
- Akira Yoshizawa
Origaminin yaşamış en büyük ustası olarak kabul edilen 1911 doğumlu Japon Akira Yoshizawa, 1954 yılında Atarashi Origami Geijutsu isimli bir kitap yayımladı. Açıkça söyleyebiliriz ki bugün bildiğimiz tüm origami hallerinin dizaynları bu kitapla başlamıştır.
Akira Yoshizawa, bu kitap sonrası origami dünyasında gerçek bir süperstara dönüştü ve origami tüm dünyada tanınır hale geldi. Kendisinin 50 binden fazla origami tasarımı yaptığı söyleniyor fakat toplam 18 kitabında bunların sadece birkaç yüz adedine yer verilmiştir. 2005 yılında hayatını kaybettiği vakit geride böylesine büyük bir miras bırakmıştı.
Modern dünyada origami:
Akira Yoshizawa sonrası ABD başta olmak üzere dünyanın her yerinde origami bilinir bir sanat haline geldi. Zaman içerisinde kağıdın kesildiği ve yapıştırıldığı çeşitler de ortaya çıktı ama bunlara origami denmiyor. Bugün origami için farklı renklere sahip özel kağıtlar satılıyor ve aklınıza gelen her türlü biçimi yapabileceğiniz sayısız tasarım kitabı var.
Japonların kadim kağıt katlama sanatı origami nedir sorusu üzerinden tarihi hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Özel kağıtlar alıp büyük paralar harcamazsanız origami, yapılabilecek en uygun fiyatlı ve keyifli hobilerden bir tanesi.
