Birçok ülkede, yasa önünde yahut farklı biçimlerde yemin ederken evvel sağ elin kaldırılması yaygın bir kullanım olarak karşımıza çıkıyor. Pekala, yemin ederken sağ elin havaya kaldırılmasının kökeni ne ve günümüzde neden hala kullanılıyor?
Devlet liderleri misyona gelirken yahut yargı önünde gerçek bir beyanda bulunulacağı konusunda yemin ederken birçok ülke vatandaşı sağ elini kaldırır. Bunun kökenini bu yazımızda incelerken, öncelikle bilhassa hukuk kuralları çerçevesinde kelamlar kadar hareketlerin de kıymetli olduğunun altını çizmekte yarar var.
Avukatlar için hukuk, sözlerin gücünden oluşsa da aslında sözcükler kadar hareketler de yargının büyük bir kısmını oluşturuyor. “Legal gesture” olarak isimlendirilen ve Türkçe’ye yasal jest olarak çevrilen bu hareketlerden biri olan sağ eli kaldırma, en kolay tarifiyle; rastgele bir yemin etmeden evvel kişinin yapması gereken fizikî bir aksiyon olarak isimlendirilebilir.
Fiziksel jestler, Orta Çağ periyodundan beri kullanılıyor
Sağ el kaldırma hareketinin günümüzdeki kullanımına değinmeden evvel, Antik ve Orta Çağ toplumlarında kullanılan fizikî hareketlere biraz açıklık getirelim. O çağlardan beri, neredeyse tüm temel türel olay ve süreçlerde bariz bir halde “jestlerin” yer aldığını görebiliriz.
İlk olarak jestler, yasal bağlantıların kurulmasına ve çözülmesine işaret ediyordu. Örneğin; eski Mezopotamya hukukunda, ölmek üzere olan bir adam resmi olarak bir varis ya da mirasçı tayin etmek istediğinde o kişinin elini tutuyordu.
İkinci olarak jestler, yasal mutabakatların hem yapıldığını hem de bozulduğunu belirtebiliyordu. Örnek verecek olursak “el sıkışma” jesti; Ortaçağ Galler, İngiliz, Fransız ve İspanyol hukukunda, bir kontratın yapıldığını gösteriyordu.
Üçüncüsü jestler; mülkiyetin, bilhassa de toprağın bölümünü de tabir ederdi. Eski Mezopotamya hukukunda, bir araziyi alıcıya devreden bir satıcı, kendi ayağını arazinin üzerinden kaldırarak alıcının ayağını onun yerine koyabilir ve satışı onaylayabilirdi.
Dördüncüsü jestler; tıpkı vakitte bir yemini ifade ediyordu. Erken Yunan ve Roma hukukunda yemin eden kişi bir sunağa ya da dini ehemmiyeti olan öbür bir objeye dokunurdu. Birebir uygulama erken ortaçağ İngiltere’sinde de biliniyordu. 13. yüzyıl Almanya’sında, yemin eden bir şahit, elini iki parmağını uzatarak gösteriyordu. Bu hareket, Erken Yunan ve Roma hukukunda olduğu gibi yemin ederken bir objeye dokunmanın sembolik gösterimi olarak kullanılıyordu.
Beşinci olarak; davalarda tarafların niyetini yahut iradesini ortaya koymak için de jestler kullanılırdı. Erken ortaçağ Alman hukukunda, bir şahit öteki bir tarafı desteklediğini yahut onayladığını o tarafın kolunu yahut omzunu tutarak resmen belirtebilirdi. Bir şahit, ellerini kavuşturarak delil vermeyi ya da yemin etmeyi reddettiğini kelamsız bir halde gösterebiliyordu.
Sağ eli havaya kaldırma ritüelinin acı dolu geçmişi
“Yemin etmek için lütfen sağ elinizi kaldırın” cümlesi, çağdaş mahkeme salonlarında sıradan hale gelmiş bir söz olarak sıkça karşımıza çıkıyor ve bu jest, duruşmada tabir vermek için kürsüye çıkan herkesten isteniyor.
Birçok kişi bu uygulamanın kökenini 17. yüzyıl Londra’sının merkezi ceza mahkemesine dayandırmaktadır. Londra mahkemelerindeki yargıçlar, 17. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar, tartıları tam bir aftan vefat cezasına kadar değişen çok çeşitli cezalar ortasından seçim yapabiliyorlardı.
Ancak yargıçlar, sanığın şartlarına en uygun cezanın hangisi olduğunu değerlendirmelerine yardımcı olacak, sanığın kayıtlarını tutacak sofistike araçlardan da yoksundu. Sonuç olarak, yargıçlar bazen suçluları damgalama ile cezalandırmayı tercih edebiliyorlardı.
Kelime manası, karar giymiş sanığın bedenine dağlama demiri uygulanması olan damgalama, genellikle mahkemeden müsamaha gören mahkumlara uygulanırdı. Örneğin, Kilise’ye bağlı bir sanığı vefat cezasından kurtaran bir uygulama olan “din adamlarının yararını” muvaffakiyetle savunan mahkumlar, birebir faydayı tekrar sağlayamaması ismine (sağ ele hırsızlık için “T”, canı için “F” yahut cinayet için “M” ile) damgalanırdı.
Benzer damgalar, cinayet yerine adam öldürmekten hatalı bulunan mahkumlara de verilirdi. Hal bu türlü olunca, daha evvel karar giymiş bireylerin tekrar mahkeme önüne çıkması durumunda kişilerden sağ ellerini kaldırması istenirdi.
Böylece hakim, karşısındaki kişinin rastgele bir cürüm işleyip işlemediğini yahut sonrasında aftan yararlanıp yararlanmadığını görebilirdi.
17. yüzyılda kullanılmaya başlanan sağ eli kaldırma ritüeli, şu anda hatalılara rastgele bir “damgalama” yapılmamasına karşın günümüzde de yaygın bir biçimde kullanılıyor.
