Türk lisanının ve Türk edebiyatının en kadim yapıtlarından bir tanesi olarak kabul edilen Kutadgu Bilig, günümüzden bin yıl evvel yazılmış olmasına karşın hala bugünümüze ışık tutan öğretici bir siyasetnamedir. Gelin Kutadgu Bilig manasına, özelliklerine ve neden bu kadar kıymetli olduğuna biraz yakından bakalım.
Binlerce yıllık kadim Türk lisanının en eski kayıtları 7. yüzyıldaki Çoyr Yazıtı ve 8. yüzyıldaki Orhun Yazıtları’dır. Elbette bunlar taş üstüne yazılan hudutlu metinlerdir. Gerçek manada bir Türk edebiyatından bahsettiğimiz vakit ise karşımıza 11. yüzyılda Yusuf Has hacip tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig çıkıyor. Kutadgu Bilig, İslamiyet Türkler ortasında yayılmaya başladıktan sonra yazılan birinci yapıtlardan bir adedidir.
Hakaniye lehçesiyle yazılmış olan Kutadgu Bilig, okuyuculara dünyada ve ahirette memnun olmanın sırlarını verir. Siyasetname cinsinin birinci örneği olması da başka bir özelliğidir. Dört ana karakter üzerinden beyitler halinde bir anlatıya sahip olan eser, bin yıl evvel yazılmış olmasına karşın bugünü bile aydınlatmayı başarmaktadır. Kutadgu Bilig özelliklerine, manasına ve değerine gelin biraz daha yakından bakalım.
Öncelikle Kutadgu Bilig’in müellifi Yusuf Has Hacib’i tanıyalım:
Balasagunlu Yusuf olarak da bilinen Yusuf Has Hacib’in Karahanlılar devrinde 1017 ya da 1019 yılında doğduğu kestirim ediliyor. Türkçenin yanında Arapça ve Farsça da bildiği için düzgün bir eğitim aldığı düşünülüyor. 1077 yılında Kaşgar vilayetinde ölen Yusuf Has Hacib hakkında çok fazla bilgi yok fakat ondan geriye kalan Kutadgu Bilig yapıtından onun dünya görüşü ve hayata bakışı hakkında birtakım bilgiler ediniyoruz.
Kutadgu Bilig nedir, manası ne?
Yusuf Has Hacib tarafından 11. yüzyılda Doğu Karahanlı hükümdarı ve Kaşgar Prensi olan Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han ismine, ona ithaf edilerek yazılmış olan Kutadgu Bilig, Orta Çağ periyodunun Türkçesi ile Karahanlıca olarak bilinen Hakaniye lehçesinde kaleme alınmıştır.
Kutadgu Bilig manasını günümüz Türkçesine Mutluluk Veren Bilgi ya da Devlet Olma Bilgisi olarak çevirmek mümkün. Beyitler halinde yazılmış olan eser, öğretici özelliğe sahiptir ve Türk edebiyatının birinci siyasetnamesi olarak kabul edilir. İçinde öyküsel bir anlatının yanı sıra ansiklopedik bilgiler de bulunur.
Yusuf Has Hacib aslında aslında 350. beyitte şu cümle ile kitabın isminin manasından bahsediyor,
“Kitabın ismini Kutadgu Bilig koydum; Okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin.”
351. beyitte de yapıtın neden yazıldığı söylenir,
“Ben sözümü söyledim ve kitabı yazdım; Bu kitap uzanıp, her iki dünyayı tutan bir eldir.”
Kutadgu Bilig’i okuyanları ise 352. beyitte şu cümle ile yönlendirir,
“İnsan her iki dünyayı devletle elinde tutarsa; Mes’ud olur, bu kelamım doğrudur.”
Kısaca Kutadgu Bilig’in temel özelliklerine bakalım:
- Mesnevi üslubunda kaleme alınmıştır.
- Alegorik ve didaktik bir yapıttır.
- Aruz vezniyle yazılmıştır.
- Ansiklopedik tarif bilgiler içerir.
- Türk edebiyatındaki birinci siyasetname örneğidir.
- Yazılması tam 18 ayda tamamlanmıştır.
- Redif ve kafiyeli beyit nazim ünitesinde yazılmıştır.
- Hikaye dört ana karakter üzerinden anlatılır.
- Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra yazıldığı bilinen birinci yapıttır.
- 6645 beyitten oluşmaktadır.
- 85 bab yani ana başlıktan oluşmaktadır.
- Arapça ve Farsça sözcükler içerse de Arapça İslami tabirler bulunmaz
Kutadgu Bilig dört ana sembolik karakter üzerinden kurgulanmıştır:
Kutadgu Bilig yapıtını okuyanları dört ana karakter karşılar; Kün Togdı yani Gün Doğdu, Ay Toldı yani Dolunay, Ögdülmüş yani Övülmüş, Odgurmış yani Uyanmış. Kün Togdı hükümdar olarak adaleti, Ay Toldı vezir olarak memnunluğu, Ögdülmüş vezirin oğlu olarak aklı, Odgurmış vezirin akrabası bir derviş olarak ömrün sonunu sembolize eder.
Kitap boyunca bu dört karakterin karşılıklı konuşmalarını okuruz. Konuşmalarda İslami figürler methedilir, akıl övülür, devletin sıfatları tanımlanır, dünyanın boş bir yer olduğundan bahsedilir, insanca davranışların kıymeti anlatılır.
Elbette Kutadgu Bilig’in anlattığı bahislerin daha pek çok ayrıntısı var fakat genel bir özet yapmak gerekirse dünyevi şeylerin boş olduğundan, birbirimize yardım etmemiz gerektiğinden ve Allah’a güzel kullar olmamız gerektiğinden bahsedilir. Yani bu kitabı okuyan ve denilenleri uygulayan hem dünyada hem de ahirette keyifli olacaktır.
Eserin günümüze kalan üç temel nüshası var;
Herat nüshası birinci kere 1439 yılında Afganistan’ın Herat kentinde bulunmuş ve buradan İstanbul’a getirilmiştir. 1839 yılında Türkolog ve tarihçi Von Hammer nüshayı alarak Viyana İmparator Sarayı Kütüphanesi’ne götürmüştür. Almancaya da çeviri edilen eser lakin 1942 yılında Türk Lisan Kurumu tarafından basılabilmiştir.
Fergana nüshası ünlü Türk tarihçi Zeki Velidi Togan tarafından Türkistan’da bulunmuştur. Altın suyuyla yazıldığı görülen eser dağınık haldeydi, daha sonra toplandı. Nüshanın birinci ve son kısımlarında kimi eskiler vardır. Ülkemizde fakat 1943 yılında Türk Lisan Kurumu tarafından basılabilmiştir.
Mısır nüshası 1896 yılında bugün Mısır’ın başşehri olan Kahire’de bulunmuştur. Dağınık halde bulunan yapıtın pek çok sayfası hasarlı haldeydi. Eser incelenmiş ve eksik olan kısımlar dipnot olarak eklenmiştir. Ülkemizde lakin 1943 yılında Türk Lisan Kurumu tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır.
Kutadgu Bilig neden değerli?
Maalesef tarih bilimi lisanlar konusunda biraz nankördür. Siz çıkıp da biz binlerce yıldır bir lisan konuşuyoruz, bir kültürümüz var deseniz bile tarih yazılı kaynaklara bakar. Maalesef Türk milletinin lisanı ve kültürü konusunda da en büyük sıkıntımız bu. Dünya tarihinin her sahnesinde orada olsak bile kendi yapıtlarımızı bırakmadığımız için olanları ikincil ve hatta üçüncül kaynaklardan öğrenmek zorunda kalıyoruz.
Neyseki Çoyr Yazıtı ve Orhun Yazıtları var. Bunlar sayesinde Birinci Türkçe devri hakkında bilgi sahibi oluyoruz. Kutadgu Bilig ise bir sonraki Orta Türkçe devri hakkında bilgi vermektedir. Üç nüshadan biri Uygur, öteki ikisi Arap harfleriyle yazılmış olan Kutadgu Bilig, devrin Türk lisanı hakkında eşi gibisi bulunmaz bilgileri bize vermektedir.
Diğer bir ehemmiyeti ise Türklerin İslamiyetle tanıştıktan sonra yaşadığı toplumsal değişimi gözler önüne sermesidir. İslamiyetin Arap kültürü demek olmadığını ve Müslüman olan Türklerin her şeye karşın Türk olarak kaldığını bize gösterir. Dahası bugün yerli edebiyat, Türkiye edebiyatı, Türkçe edebiyat üzere garip isimlerle anılan Türk edebiyatının aslında bin yıl evvel başladığının en büyük işaretidir.
Türk edebiyatının birinci ve en değerli yapıtlarından olan Kutadgu Bilig’in manası, özellikleri, müellifi ve ehemmiyeti hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Burada sırf temel bilgilerini verdik lakin yapıtı gerçek manada anlayabilmek için herkesin okumasını tavsiye ederiz.
