İnsanlık olarak var olduğumuz günden beri bir şeyleri anlamdırdırdık, bunlara ehemmiyet verdik ve bir miras olarak gelecek jenerasyonlara aktardık. İşte tüm bu sürece dahil olan her şey kültür olarak isimlendirilir. Pekala neden ve nasıl ortaya çıktı? Kültür nedir gelin yakından bakalım ve insanlık için ehemmiyetini tüm ayrıntılarıyla görelim.
Bir hayvanı başkasından daha çok seviyor ya da bir objeye başka objelerden daha farklı yaklaşıyor olabilirsiniz. Pekala neden? Bilmem, kültürel bir şey sanırım diyorsanız muhtemelen bu karşılık doğrudur zira kültür dediğimiz şey de tam olarak budur. İnsanlık olarak var olduğumuz günden beri bazı şeylere özel manalar yükledik, kıymet verdik ve bunları gelecek kuşaklara miras olarak aktardık.
Kültür, insanı hayvandan ayıran en değerli kavramdır. Farklı topluluklar ortasında değişiklik gösteriyor olması ise bu kavramı daha da eşsiz hale getirir. Olağan ki bu kavramın tanımlanması hayli yeni bir olay lakin kültürün ortaya çıkışı insanlıkla tıpkı yaşta olabilir. Gelin biraz işin derinine inelim ve biraz güç olsa da kültür nedir sorusunun karşılığını arayarak bizim için neden bu kadar kıymetli olduğunu görelim.
Temel bir tarif yaparak başlayalım; Kültür nedir?
Batı lisanlarına Latince Cultura sözünden geçen kültür, lisanımıza ise Fransızcadan geçmiştir. Türk Lisan Kurumu’na nazaran birden çok manası vardır. İlk manası şu biçimdedir;
“Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi pahalar ile bunları yaratmada, sonraki jenerasyonlara iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal etrafına egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü.”
İlk tarifte kültür, tarihî bir sürecin yaratıcısı olarak ele alınmıştır. İnsanın hem tabiatta hem de toplum içerisinde bulunduğu yerin, kültür üzerindeki kıymeti vurgulanmıştır. Farklı bir manası ise şu biçimde;
“Bir topluma yahut halk topluluğuna mahsus fikir ve sanat yapıtlarının bütünü.”
Bu tarifte işler biraz daha derinleşiyor zira kültürün antropolojik bir yaklaşımdan çok daha fazlası olduğu vurgulanıyor. İnsanın sanatsal ve felsefi üretim kabiliyetinin, kültür üzerindeki tesiri anlatılıyor. Farklı bir tarifi ise şu halde;
“Muhakeme, zevk ve eleştirme yeteneklerinin tahsil ve yaşantılar yoluyla geliştirilmiş olan biçimi.”
İşte tahminen de kültürün beşere mahsus bir kavram olmasının en temel nedeni bu tarifte veriliyor. Sorgulama ve eleştirme en azından bildiğimiz kadarıyla sırf beşere mahsus bir özelliktir. Bu nedenle de kültür, bir kabul edişten çok daha fazlasıdır. Öteki bir manası ise şu formda;
“Bireyin kazandığı bilgi.”
Tanım sıralamasına baktığımız vakit toplumsaldan kişisele yanlışsız bir sıralama olduğunu görüyoruz. Kimi yaklaşımlar epeyce genel ancak kimileri kültürün çok daha derinlikli yanları olduğunu ortaya koyuyor ve son tarif ise gerçek bir imza atıyor zira topluluklara atfettiğimiz kültürün ortaya çıkışının aslında kişisel bilgiden geldiği söyleniyor.
Kültür kavramı tam olarak ne vakit ortaya çıktı?
- Edward Burnett Tylor
İnsanlık var olduğu günden beri kültür var üzere geniş bir tarif yapıyoruz lakin kültür kavramı ile lakin 19. yüzyılda tanıştık. Kültür kavramından birinci bahseden İngiliz antropolog Edward Burnett Tylor olmuştur. 1871 yılında kaleme aldığı Primitive Culture kitabında şu cümleye yer verir;
“Kültür; toplumun bir üyesi olarak insanın kazandığı bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk, örf ve başka yetenek ile alışkanlıkları içeren karmaşık bütündür.”
Bu tarif uzun yıllar dünyanın farklı noktalarında araştırmalar yürüten antropologlar tarafından kabul edilen temel bir tarif oldu. Elbette bu tarif üzerine de farklı tenkitler yapıldı ve kanılar geliştirildi. Her yeni görüş, kültür tarifini biraz daha geliştirdi.
1952 yılında ABD’li antropologlar Al Kroeber ve Clyde Kluckhohn, kültürün tam 164 farklı tarifini yaptılar. Bunlar ortasında öğrenilmiş davranış, akıldaki fikir, mantıksal yapı, istatiksel kurgu, psişik savunma sistemi üzere son derece değişik tanımlar yer alıyordu. Her tarifin temelinde bulunan temel formül ise davranışın soyutlandırılmasıydı.
Kaynana tabusu, kültür kavramına farklı bir derinlik kattı:
Somut davranışların soyut incelemesi kültür için her vakit kâfi bir incelem tekniği olmadı ve 1959 yılında Leslie A. White, The Concept of Culture kitabında bilimsel bir yorumlama yapmayı denedi.
Bu yorumlamaya nazaran insan, obje ve olaylar ile bağlantıya girdikten sonra davranış oluşur ve davranışların birbiriyle bağlantıya girmesi sonucu da kültür meydana gelir. Bu durum kaynana tabusu üzerinden örneklendirilir. Yeni evli bir çiftin oturduğu yer, cinsiyetler ortası rol dağılımı, geçim üslubu üzere sayısız değişken sonucu oluşan davranışlar kaynanaya yaklaşımın saldırgan ya da savunmacı olmasını belirler. Bu davranışın süregelmesi ise kültürü oluşturmaktadır.
İyi lakin kültür nasıl oluştu?
Kültür kavramına antropolojik bir açıdan yaklaşmak gerekirse insan, hayvandan ayrıldığı gün aslında kültür oluştu. Zira yapılan çalışmalarda hayvanların insan davranışlarına emsal davranışlar sergilemedikleri açıkça görülüyor. Bir güne özel mana yüklemek, akraba sınıflandırmaları yapmak, ensest alakayı tanımlayarak yasaklamak üzere kültürün temelini oluşturan kavrayışlar hayvanda yoktur.
Esneme, öksürme, gaz çıkarma üzere temel davranışlar hayvanda da olduğu için beşere has değildir. Yapılan antropolojik araştırmalarda homo sapiens’in bir noktada bir kavrayış yakaladığı, bu temel davranışları anlamlandırdığı ve bir sembolleştirme yoluna gittiği düşünülüyor. Enteresan olan ise bu iki durum ortasında mantıksal ya da nörolojik açıdan rastgele bir orta durak bulunmuyor olması.
Kültür oluştu zira beşerler düşünüyor:
Kültür kavramı başta olmak üzere bugün insan medeniyetinin sahip olduğu her şeyin ortaya çıkma nedeni aslında insanın düşünebiliyor olmasıdır. Zihinsel gelişimi dört basamak üzerinden değerlendirirsek ilki ziyanlı şeyi keşfetme, ikincisi reaksiyon verme, üçüncüsü denetim etme, dördüncü kademe ise sembolleştirmedir.
En kolay organizma bile ziyanlı ve faydalı şeyleri birbirinden ayırabilir. Pavlov’un Köpeği deneyinde olduğu üzere organizmalar reaksiyon gösterebilir. Maymunlar bile alet yapıp birtakım şeyleri denetim edebilir. Lakin sembolleştirme dediğimiz zihinsel maharetler yalnızca beşere mahsus davranış kalıplarında görülmektedir.
Kültür gelişimi yaşayan bir organizmanın gelişimine emsal:
Kültür bir halde doğdu, bunu anladık. Gelişimi ise biyolojik evrim üzere oldu. Kültür bir sefer oluştu ve o günden sonra kendi dinamiklerine uygun neden – sonuç alakaları çerçevesinde gelişti. İnsanın zihinsel maharetleri sayesinde kuşaktan nesile aktarılarak bir süreklilik içine girdi.
Antropologlara nazaran tıpkı biyolojik evrimde olduğu üzere kültürel gelişimde de dış etkenlerin rolü büyük. Bu nedenle yan yana köylerde bile örneğin ırmağa yakın olmak üzere kolay ayrıntılar büyük kültürel değişimlere neden olabiliyor. Yani kolay bir değişken, kültür üzerinde büyük bir değişime neden olabiliyor.
İnsanı insan yapan en temel kavram olan kültür nedir sorusunu yanıtlayarak nasıl oluştuğu hakkında ortaya atılan kimi teorilerden bahsettik. Elbette kültürün oluşumu hakkında daha pek çok farklı hipotez var lakin en temel teori, fikir ile birlikte başladığı tarafındadır.
