Bundan 155 yıl evvel, savaş meydanlarında ayrım gözetmeksizin herkese yardım etmek ve hayat kurtarmak için bir cemiyet kuruldu. İdealist bir küme tabibin kurduğu bu cemiyet, yıllar içinde milyonlarca hayat kurtaracak; kim olduğuna bakmaksızın herkesin yardımına koşacak; fakat nihayetinde tartışmaların gölgesinde gayesi herkesçe unutulan bir holdinge dönüşecekti.
Kızılay’ın 155 yıllık seyahatini bu birkaç cümle ile özetlemek mümkün. Lakin ülkemizin en pahalı ve hayatî kurumlarından birini ne kadar yakından tanır; temel gayesini ne kadar güzel anlayıp hatırlarsak, o kadar fazla insanın hayatı kurtulacak.
Bu sebeple kısa bir seyahate çıkıp, milyonlarca beşere can olan Kızılay’ın geçmişten günümüze hikayesine göz atacağız.
Takvimler 11 Haziran 1868’i gösterirken, üç tabip ve bir üst rütbeli asker tarafından ”Osmanlı Yaralı ve Hasta Askerlere Yardım Cemiyeti” kuruldu;
Kızılay, birinci olarak 1863’te Cenevre’de Henry Dunant tarafından kurulan ve ‘Uluslararası Yaralılara Yardım Komitesi‘ ismiyle yola çıkan, ardından Uluslararası Kızılhaç Komitesi ismini alan kuruluşun bir kesimi. Bu komite, yedi temel prensip etrafında toplanan ve günümüzde dünyanın her yerinde varlığını devam ettiren bir oluşum.
Yedi temel prensip ise şunlar;
- İnsanlık
- Ayrım gözetmemek
- Tarafsızlık
- Bağımsızlık
- Hayır kurumu niteliği
- Birlik
- Evrensellik
1864 yılında 12 devletin Cenevre Mukavelesi’ni imzalayarak bir kesimi haline geldiği komiteye Osmanlı Devleti ise 1865 yılında katıldı. Mukaveleyi imzalayan devletler, kendi ülkelerinde muhtemel bir savaş sırasında yaralanan ya da hastalanan askerlere taraf gözetmeksizin tıbbi yardım için dernekler kurmayı kabul ediyordu. Osmanlı Devleti’nde de bu doğrultuda 1868’de Osmanlı Yaralı ve Hasta Askerlere Yardım Cemiyeti kuruldu.
Yola savaş alanında yaralanan ya da hastalanan askerlere ayrım gözetmeksizin yardım etmek hedefiyle çıkan Kızılay, 1877’de ”Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti” ismini aldı ve 1877-78 yıllarında Osmanlı ile Rusya ortasında gerçekleşen 93 Harbi sırasında faal olarak vazife aldı.
Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, amblem olarak ‘kızıl bir haç’ kullanmak istemiyordu. 93 Harbi sırasında birinci kere Kızılay amblemi kullanılmaya başlandı;
Savaş sırasında ambulans ve yardım materyallerinde bulunan kızıl haç sembolünü kullanmak istemediklerini söyleyen Osmanlı Devleti, İsviçre’ye bilgi vererek kızıl ay sembolü kullanacaklarını bildirdi.
Savaş periyodunda süreksiz mühletle kabul edilen bu değişim, 1907 yılında daima olacak biçimde kabul edildi. Kızıl ay sembolünün resmî olarak tanınması ise 1929 yılında gerçekleşti.
Meşrutiyet’in ilanı, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin faaliyet alanını genişletti;
Osmanlı’da Meşrutiyet’in ilanı da Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin çalışma alanını ve aldığı takviyeleri büyütmüştü. Bu süreçte Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, yangın, kıtlık üzere olaylarda da halka takviye sunmaya başlamıştı. Vakitle bu adımlar tüm doğal afet ve felaketlerde Kızılay’ın misyon almasını sağladı.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra bayanlar da sürece dahil oldu. Evvel üst kademe devlet yetkililerinin eşleri Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne üye oldu, akabinde bayanların cephelerin gerisinde ve sivil halka yardım edebilmesi için hasta bakıcılık kurslarının verilmesi üzere adımlar atıldı. Bu süreçte Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Heyet-i Merkeziyesi kuruldu.
I. Dünya Savaşı, Kızılay ve Kızılhaç dernekleri için kritik gelişmelere sahne oldu;
Dünya savaşı patlak verdiğinde, bu durum hem Memleketler arası Kızılhaç Komitesi’nin misyon alanının değişmesine ve genişlemesine neden oldu. Artık bu istekli komite ve ona bağlı memleketler arası dernekler yaralı ve hasta askerlerin yanı sıra savaş esirlerinin durumuyla, savaştan etkilenen sivillerle de ilgilenmeye başladı.
Ayrıca I. Dünya Savaşı’nda yaşanan olaylar, Kızılay ve Kızılhaç derneklerinin birlikte çalışmasının ve koordine olabilmesinin değerini göstermişti. Bu sebeple 1919 yılında Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonu kuruldu.
Milli Çaba devrinde Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin tesiri büyürken, cemiyeti kapatmak ve faaliyetlerini sonlandırmak isteyenler de oldu;
Milli Uğraş yıllarında Hilâl-i Ahmer Cemiyeti yurdun dört bir yanında savaştan etkilenen askerlere ve sivil halka takviye veriyordu. Fakat İstanbul Hükümeti ve İtilaf Devletleri, savaşta etkin faaliyet gösteren cemiyetin kapatılması için uğraş verdi. Bu süreçte cemiyetin merkezlerine ve hizmet verdikleri yerlere baskınlar düzenlendi, faaliyetleri engellenmeye çalışıldı.
23 Nisan 1920’de Ankara’da meclis kurulduktan sonra, cemiyet tüm süreçlerini Ankara’dan yönetmeye başladı. Devam eden süreçte Hilâl-i Ahmer Cemiyeti hem İstanbul-Ankara ayrılığı ve kaynakların bölünmesi, hem de Anadolu’nun büyük kısmının işgal altında olması sebebiyle büyük zorluklar yaşadı.
Zorluklarla gayret etmek için heyetlerin sayısı da bu periyotta arttı. Hekimler, memurlar ve hasta bakıcılardan oluşan heyetler, aşhaneler ve dispanserler açtılar. Hastanelere takviye oldular. Bir an evvel üretime dönebilmesi için halka pulluk, karasaban, kazma, kürek, tohumluk buğdayla mısır ve ayrıyeten, çadır dağıttılar.
Cumhuriyetin ilanı sonrası Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne dönüştü
Milli Çaba devri boyunca yürüttüğü çalışmalarla takdir toplayan cemiyet, cumhuriyetin ilanından sonra da takviye görmeye devam etti. Mustafa Kemal Atatürk, cemiyete üye olunmasının değerini vurguladığı konuşmalar yaptı; tüm ordu mesnuplarını cemiyete üye olmaya davet etti.
Üye sayısı süratle artan cemiyete Mustafa Kemal Atatürk’ün gösterdiği dayanak, cemiyeti de cesaretlendirdi, üye sayısını artırmak ve takviyesi büyütmek için yeni teknikler arayan cemiyet Ulusal Eğitim Bakanlığı’ndan da takviye istedi. Böylelikle yıllar içinde ülkenin dört bir yanına yayılan cemiyet, binlerce üyeye de kavuşmuş oldu.
Atatürk’ün Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne değerli katkılarından biri de kadın-erkek eşitliğini öne çıkarmak için attığı adımlar oldu;
Mustafa Kemal Atatürk’ün teşvikiyle, kadın erkek eşitliğini ön plan çıkarmak için kıymetli bir adım atıldı. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Bayanlar Teşkilatı kaldırılarak nakit, mal varlıklarının erkekler şubelerine devredilmesine karar verildi.
Kadınlar başka bir teşkilatın modülü olmayacak; vilayet velayet heyetlerine üçer bayan seçilecek ve erkekler ile bayanlar süreçte birlikte kelam sahibi olacaktı. Bu yönüyle Hilal-i Ahmer Cemiyeti toplumsal bir sorumluluk üstlendi ve Türkiye Cumhuriyeti’nde bayan erkek eşitliğinin öne çıkarılmasında öncü adımlar atmış oldu.
Türkçenin sadeleştirilmesi çalışmalarında da Kızılay öne çıkan bir kurum oldu;
Bu doğrultuda cemiyetin ismi 28 Nisan 1935’te Türkiye Kızılay Cemiyeti olarak değiştirildi. Ardından 22 Eylül 1947’de Türkiye Kızılay Derneği olarak tekrar güncellendi.
Kuruluşundan bu yana Kızılay faaliyet alanlarını daima geliştirdi ve dünyanın dört bir yanındaki yardıma muhtaç insanlara takviye oldu;
Gönüllülük aslıyla ve dernek statüsünde çalışan Kızılay, bu süreçte afet idaresi, kan hizmetleri, memleketler arası yardımlar, birinci yardım ve sıhhat hizmetleri üzere pek çok alanda faaliyet göstermeye başladı. Hem Türkiye’de hem de dünyanın dört bir yanında açlık, yoksulluk, savaş üzere felaketlerle boğuşan herkese dayanak götürmeye devam etti.
150 yıl boyunca dernek statüsünde hizmet veren Kızılay, 2019 yılında Kızılay Yatırım Holding ile 11 farklı şirkete bölündü;
Bu şirketler;
- Kızılay İçecek
- Kızılay Tesir Yatırımı
- Kızılay Biyomedikal
- Kızılay Teknoloji
- Kızılay Portföy
- Kızılay Sağlık
- Kızılay Çadır ve Tekstil
- Kızılay Kültür ve Sanat
- Kızılay Sistem Yapı
- Kızılay Bakım
- Kızılay Lojistik
Şirketleşme sürecinde konuyu eleştirenlere ve kurumun neden şirketleştirildiğine dair sorular soranlara verilen ortak yanıt ise “Gelişim açısından kısır döngü içerisinde bulunulması ve katma bedel imkânı bulunmaması” olarak gösterildi…
Kızılay Lideri Kerem Kınık, tenkitlere yönelik yaptığı açıklamada ”Kızılay kurulduğu günden bu yana iktisadi faaliyetler yürüttü ve elde ettiği gelirlerle de finansal sürdürülebilirliğini sağladı. 2018 yılına kadar bu Türkiye Dernekler Kanunu çerçevesinde derneğimizin iktisadi teşekkülü halindeydi. Yani Türk Ticaret Kanunu’na tabi olmayan, dernekler kanununa tabi olan bir yapıda sürdürülüyordu. Sonra bizim şirketlerimiz, akarlarımız yatırımlar yaptılar, büyüdüler, fabrikalar açtılar, yeni lokasyonlar kurdular. Artık bu, küçük derneklerin küçük lokaller işletmesi üzere mevzuatta çerçevelenmiş olan dernek iktisadi işletmeleri ile denetlenebilir olmaktan çıktı. Biz devletimize başvurduk, dedik ki biz SPK kontrolüne girmek istiyoruz, Türk Ticaret Kanunu’na nazaran hareket etmek istiyoruz, sermaye şirketlerine dönüştürmek istiyoruz, yapıyı daha şeffaf, daha profesyonel ve daha yönetilebilir hale getirmek istiyoruz.” sözlerine yer verirken bu açıklamalar tenkitleri durdurmaya yetmedi…
Bu süreçte şirketlerin her birine üst idare takımları, CEO’lar atandı. İdare takımlarının aldığı yüksek maaşlar ve ‘huzur hakkı’ ödemeleri sık sık tartışma yarattı. Son olarak ise 6 Şubat’ta yaşadığımız zelzele felaketi sonrası yaşananlar, Kızılay’ın tenkitlerin odağı haline gelmesine neden oldu.
Kurulduğunda varlık gayesini ”Kâr gayesi gütmeyen, yardım ve hizmetleri karşılıksız olan ve kamu faydasına çalışan bir gönüllü toplumsal hizmet kuruluşu” olarak açıklayan kurum, gelinen noktada ülkesinin tarihinin en büyük sarsıntı felaketinde derneklere çadır satan bir kuruma dönüştürüldü…
Tartışmalar devam ederken, Kızılay ile yollarını ayıran birtakım eski yöneticiler çeşitli açıklamalar yaptı;
BBC’nin yayınladığı bir haberde, eski Kızılay yöneticilerinden gelen karşılıklar hayli dikkat cazip. Öne çıkan hususlardan birincisi, çok daha küçük bir idare takımı ile yönetilebilen süreçlerin, Kızılay’ın şirketleşmesiyle birlikte onlarca müdür, yöneticiler ve CEO üzere takımlara bölünerek yönetilir hale gelmesi. Bu durum, Kızılay’ın ihtiyaç sahiplerine ayırması gereken kaynakların, maaş olarak verilmesi demek…
Ayrıca yeniden gelen cevaplara nazaran, Kızılay’ın para idaresinin şeffaf formda denetlenmesi bu yeni karmaşık şirketler ağı sebebiyle çok daha güç… Kızılay’ın şirketleşmeden evvel hem İçişleri Bakanlığı hem de Dernekler Masası tarafından sıkı bir kontrole tabi tutulduğu, fakat şirketleşme ile birlikte Kızılay’ın holding kısmının ve şirketlerin bu kontrollerin dışına çıktığı söyleniyor.
Yine Kızılay şirketleşmeden evvel tüm taşınmaz mallarının devlet malı olarak kabul edildiği ve asla satılamaz pozisyonda olduğu; lakin şirketleştikten sonra bu taşınmazların yarısından fazlasının satıldığı da sav ediliyor.
Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonu’nun (IFRC) Türkiye Delegasyonu Lideri Ruben Cano Revillas ise insani yardımların sürekliliği için şirketler kurulmasının yaygın bir uygulama olduğunu söylüyor…
Yine de…
Yaşanan tüm tartışmalar sonrası Kızılay önemli bir imaj kaybı yaşadı ve reaksiyon ile karşılaştı. Tepkiler ve tenkitler her ne kadar kritik noktalara parmak basıyor olsa da, bu durum hastanelerde kan bekleyen binlerce insanımızı, gereksinim sahiplerini ve oluşabilecek mümkün bir öteki ulusal felakette ziyan görecek insanlarımızı da etkiliyor.
Bu sebeple, sorular sormaya devam ederken, bilhassa son devirde kan stokları tükenme riski ile karşı karşıya olan Kızılay’a kan bağışı yapmamız da son derece kıymetli… Şayet siz de Kızılay’a kan bağışında bulunmak isterseniz, gerekli koşulları incelemek için aşağıdaki içeriğimize göz atabilirsiniz.
Kaynaklar: Türk Kızılayı, Atatürk Ansiklopedisi, Hilâl-i Ahmer’den Kızılay’a, Kızılay Tarih Evrak ve Arşiv İdare Müdürlüğü
