İçinde bulunduğumuz seçim gündeminin tesiriyle her birimiz bir tarafı benimsemiş, aksi görüşlere kulağımızı tıkamış vaziyetteyiz. Lakin kimi gerçekler yüzümüze vurulduğunda, peşinden gittiğimiz o tarafı rasyonel bir biçimde irdeleme yoluna gidip gidemediğimizi hiç düşündünüz mü?
Cevabınız evet olsa bile, kendimizi bir defa daha sorgulamakta ve ön yargılarımızı ne derece denetim altına alabildiğimizi düşünmekte yarar var. Zira bizler, farkında olamasak da birtakım vakitler inançlarımızın esiri olabiliyoruz ve bu sebeple kabuğumuzdan çıkmamız pek de mümkün olmuyor.
Peki doğru bildiğimizin dışına çıkmak neden bu kadar sıkıntı ve ters görüşlere neden tahammülümüz yok?
İnsanların en kolay haliyle inançları ile zıt düşen doğrularla karşılaştıklarında, bu görüşlerini yeni ispatlara nazaran düzenlemeleri beklenir lakin durum pek de o denli olmaz.
Çünkü beşerler yeni gerçeklerle yüzleştiğinde, inançlarından kuşku etmek yerine bu delili reddetme yoluna sarfiyat. Ne yazık ki bu durum, desteği olmayan inançların bizi daha da esir almasına sebep olur ve böylece içinden çıkılmaz bir hal alır.
Örneğin içinde bulunduğumuz seçim gündeminden yola çıkarsak; seçim tercihleri üzerine yapılan bir araştırmada oy kullanacak bireylere destekledikleri aday hakkında olumsuz bilgiler verildiğinde, bireylerin o adayı daha da güçlü bir halde savundukları görülür.
Bu doğrultuda fikir ve inançlarımızda epey ısrarcı olduğumuz bu bilişsel ön yargı çeşidi, geri tepme tesiri (backfire effect) olarak isimlendirilir.
Bu tesir, bir çeşit teyit ön yargısıdır ve en yalın haliyle insanın inançlarını doğrulayan bilgileri bedelli bulması, doğrulamayan bilgilere karşı ise tam zıttı bir tutumda olmasıdır.
Farkında olmadan kapıldığımız bu teyit ön yargısı ve geri tepme tesiri, aslında zihnimizin temel çalışma prensibine epeyce uygundur. Zira sahip olduğumuz görüşler, tekillikten çok birbiri ile ilişkili bir “inançlar ağı” içinde kendine yer bulur.
Aslında en genel anlamıyla dünya görüşümüzü ortaya koyan da bu bütünün kesimleridir ve kişinin tek bir inancını, diğer inançlarına dokunmadan değiştirmeye çalışmak neredeyse imkansızdır.
Bu sebeple kişi, inançlarıyla ters düşen bir bilgi ile karşılaştığında, kendi öğretisini destekleme istikametinde daha güçlü bir isteğe kapılır.
Hepimiz hayatta var olabilmek için yıllar içinde kendimizce bir dünya inşa etmeye başlarız. Bunun için de etrafımızdaki insanları müşahedeler, onları anlamaya çalışır ve sonrasında tüm bunları bir ortaya getiririz. Sonradan öğrendiğimiz yeni bilgilerin de, kendimizce oluşturduğumuz bu modele uygun olması epey kıymetlidir.
Fakat birden fazla bilim beşerinin da belirttiği üzere zihinlerimiz, çağdaş dünyayı yönetim edecek donanıma sahip değildir ve bilhassa bu karmaşık ya da belgisiz ispatları pahalandırmak, büyük ölçülerde efor ve güç gerektirir. Beynimiz ise elbette kısa yolları tercih eder ve bilhassa baskı altındayken karar vermek için gereken vakitten tasarruf sağlar.
Örneğin, tüm inanç ve öğretilerinizi bir bina üzere düşünün.
Büyük emeklerle inşa ettiğiniz bu binanın rastgele bir çelişkili bilgiyle müsabakası, binanız için potansiyel bir tehdittir. Bunu göze almak istemezsiniz zira aksi takdirde inşaata en baştan başlamanız gerekir.
Bunun yerine binanızı korumak için çeşitli teknikler geliştirmeye başlarsınız ve tüm bu fikir biçimi, doğrulama yanlılığı sebebiyle muhakeme etmede karşılaşılan sıkıntılar sonucunda gerçekleşir.
Karşıt bir görüşle karşılaştığımızda da kendi görüşümüzün peşinden gitmek için elimizden geleni yaparız. Yeni bir bina inşa etmek istemediğimiz için, farkında olmasak da farklı fikirlere kapı duvar oluruz.
Aslında bu tesirin nasıl işlediğini anlamaya başlayabilirsek, kendi kanılarımızı de geliştirebilir ve daha rasyonel bir bakış açısı kazanabiliriz.
Bu da bize, inançlarımıza daha eleştirel bir gözle yaklaşma olanağı tanır ve tabiri caizse at gözlüğünü çıkarıp bir kenara koymamıza yardımcı olur. Bu noktada birinci adım da fikirlerimizle çelişen bilgilerle karşılaştığımızda bunları otomatik olarak reddetmemek olmalıdır.
Bu yaklaşımda bir başka artı da iletişim kalitemizin artışa geçmesidir. Bu bilişsel ön yargıyı benimsemeye başladığımızda, karşımızdaki şahısla geri tepme tesirinin ortaya çıkmasına sebep olmayacak bir bağlantı formülü benimseriz.
Karşımızdaki bireye ilişkin bilgi ve inançların yanlış olduğunu söylemek de tek başına kâfi olmayacaktır. Öncelikle bu etkiyi özümseyerek, karşı tarafa çatışmacı olmadığımızı göstermemiz daha sağlıklı olur.
Bu noktadan sonra da karşıt görüşlü şahıslarla kurduğumuz bağlantı bir nebze daha sağlıklı olmaya başlarken; biz de gerisinde durduğumuz öğretileri biraz daha sorgulama yoluna sarfiyat ve daha rasyonel bir fikir sistemine sahip olmaya başlayabiliriz.
