İnsanlık Tarihinin En Ölümcül Salgını ‘Kara Veba’ Döneminde Yaşanan Bu Gerçekleri Okudukça Tüyleriniz Ürperecek!

İnsanlık tarihinin gördüğü en ölümcül pandemilerden bir tanesi olarak kabul edilen veba, tarihe kara mevt ve kara veba üzere isimlerle geçmiştir. Yayıldığı bölgelerde neredeyse nüfusun yarısını yok eden ve geri dönülmez sonuçları olan kara veba nedir, nasıl ortaya çıktı üzere merak edilen sorulara gelin yakından bakalım.

Yakın bir vakit evvel yaşamış olduğumuz COVID-19 pandemisi sahiden de çağdaş insanın gördüğü en korkutucu salgın hastalıklardan bir tanesiydi lakin şöyle bir geçmişe baktığımız vakit bunun çocuk oyuncağı olduğunu görüyoruz. Zira tarihte kara vefat, kara veba üzere isimlerle anılan bir veba salgını devri yaşandı. Kara veba düşündüğümüzden çok lakin çok daha ölümcüldü.

Pek çok salgın hastalık üzere kara veba da Asya’da ortaya çıkmış ve oradan dünyaya yayılmıştı. Bilhassa Avrupa’da etkin olduğu devir görece kısa sürmüş olmasına karşın o kadar ölümcül bir hastalıktı ki sözün tam manasıyla dünya tarihini değiştirmişti. Ortaya çıkması üzere bitmesi de talih yapıtı olan kara veba nedir, nasıl ortaya çıktı, kaç kişiyi öldürdü gelin tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.

Kısaca tanımlayarak başlayalım; Kara mevt olarak da bilinen kara veba nedir?

Yersinia pestis isimli bakteri kaynaklı bir hastalık olan vebanın, 14. yüzyılda Asya’da ortaya çıkıp daha sonra Avrupa başta olmak üzere tüm dünyaya yayılması ile birlikte bu hastalık kara veba, kara vefat üzere isimlerle anılmıştır. Hayvandan beşere ve daha sonra da beşerden beşere bulaşmaktadır. Etkin olduğu periyotta on milyonlarca insanın vefatına neden olmuştur.

Kara veba hastalığı neden bu kadar ölümcül?

Bir kere kara veba bakterisini kaptığınız vakit çabucak müdahale edilmediği takdirde 72 saat içinde ölümcül noktaya geliyordunuz. Bu hastalık kasıkta ve koltuk altında bulunan lenf bezlerinde siyah bir şişliğe neden oluyordu. Daha sonra bu şişlik tüm bedende hıyarcık ismi verilen şişlikler olarak yayılıyor ve iç kanamaya neden oluyordu. Tüm bu süreç boyunca kişi şiddetli eklem ağrıları ve yüksek ateş yaşıyordu. O devir bu bakteri ile nasıl çaba edileceği bilinmediği için birkaç gün içinde kişi ölüyordu. 

Kara veba nerede, ne vakit ortaya çıktı?

Avrupa’da yaşanan kara veba salgını 1347 – 1352 yılları ortasında yaşanmıştır. Fakat kara veba burada değil, Asya’da ortaya çıkmış ve daha sonra ticaret gemileri ile bu kıtaya gelmiştir. İlk ortaya çıktığı yerin ise bugün Kırgızistan hudutları içerisinde yer alan bir bölge olduğu kestirim ediliyor.

1880’li yıllarda bölgede yapılan hafriyatlarda bulunan kimi mezar taşları üzerinde 2017 yılında yine inceleme yapıldı ve ölüm tarihlerinin 1338 ve 1339 olduğu görüldü. DNA çalışmalarına nazaran burada kara vebanın olduğu ve insanların vefatına neden olduğu tespit edildi. 

Daha da geçmişe gitmek gerekirse 1330’lu ve 1350’li yıllarda Çin’de bu hastalık yüzünden on milyonlarca insanın öldüğü esasen biliniyor. İpek Yolu’nu kullanan tüccarlar buradaki kara veba bakterisini Avrupa’nın içlerine kadar götürerek tüm dünyanın bu hastalığa maruz kalmasına neden oldular. 

İyi ancak nasıl oldu da kara veba bu kadar yayıldı?

Kara veba hastalığının Avrupa’da yayılmasının birincil nedeni ticaret gemileridir. Tüccarlar, bu gemilerin içerisinde farkında olmadan kara veba bakterisi taşıyan kemirgenleri de taşıyorlardı. O gemiler Avrupa limanlarına yanaşınca indirilen mallarla bir arada bu kemirgenler de karaya çıktı ve Avrupalılar daha evvel hiç karşılaşmadıkları bir bakteri ile tanışmış oldular. Salgından korkup kaçan beşerler aslında farkında olmadan hastalığın daha da yayılmasına neden oldular. 

Kara veba yayılmasının daha farklı bir nedeni olduğu da söylenir. O periyot dünyanın büyük bir kısmına hakim olan ve saldırgan siyasetler izleyen Moğollar, esasen kara veba ile çoktan tanışmış ve ağır kayıp vermişlerdi. Cenevizliler ile ortalarındaki barış bozulunca pek çok kent Moğollar tarafından kuşatma altına alındı. Moğollar bugün biyolojik savaş olarak isimlendirebileceğimiz bir taktik ile veba yüzünden ölmüş insanların vücutlarını mancınıklarla bu kentlerin içine fırlattılar ve böylelikle hastalığı bu kapalı kentlere de bulaştırmış oldular. 

Tabii tüm cürmü Moğollara atmak gerçek olmaz. O devir esasen dünya giderek küresel hale geliyor ve farklı medeniyetler sık sık ticaret nedeniyle etkileşime giriyordu. Bu ticari faaliyetler sırasında kara veba Bağdat’a, o devir Bizans’ın elinde olan İstanbul’a, Mısır’a, Şam’a, İskenderiye’ye, İtalya’ya ve Hint Okyanusu kıyısındaki kentlere kolay kolay yayılmıştır. 

Tarihin en büyük kayıpları bu periyotta yaşandı; Kara veba yüzünden kaç kişi öldü?

Çin’de on milyonlarca insanın kara veba yüzünden öldüğü biliniyor lakin Asya’da ve Kuzey Afrika’da ne üzere sonuçları oldu aslında tam olarak bilmiyoruz. Avrupa’ya baktığımızda 1347 ve 1352 yılları ortasında fecî bir kayıp olduğunu söyleyebiliriz. Zira kara veba bulaşan üç bireyden ikisi ölüyordu ve bu da bazen bir bölgenin yüzde 30, hatta yüzde 50’sinin ölmesine neden oluyordu. 

O periyot Avrupa’da sadece kara veba yüzünden 25 ile 30 milyon ortasında kişinin öldüğü kestirim ediliyor. Bu da Avrupa nüfusunun yüzde 30 ile yüzde 60’ının öldüğü manasına gelir. Ancak kimi bölgelerde bu kayıp yüzde 80’e varabiliyordu. Örneğin o vakit 85 bin nüfuslu olan Floransa’da 50 bin kişi ölmüştü. Periyodun kayıtlarına nazaran günde bin bireye yakın cenaze defnedildiği günler oluyordu. 

Peki kara veba nasıl bitti?

Kara vebayı yok eden üç temel etken; toplumsal izolasyon, hijyen ve karantina olmuştur. Orta Çağ Avrupa kentleri sözün tam manasıyla feciydi. Hijyen kelam konusu bile değildi, her yerde kemirgenler vardı, kente kimlerin girip çıktığı belirli değildi, pak içme suyu bulmak bile olanaksızdı. 

İlk tedbir olarak kentlere gelen gemiler limana yanaştırılmadan evvel 40 gün boyunca açıkta bekletildiler ve böylelikle bakterilerin tekrar girişi önlenmiş oldu. Beşerler kırsal kesitlere giderek toplumsal izolasyon sağlandı ve böylelikle beşerden beşere geçiş önlendi. Kırsal kesitteki pak sular sayesinde hijyen şartları arttırıldı ve böylelikle var olan bakteri de ölümcül hale gelmeden yok edilmiş oldu.

Yani kara veba bir aşı ya da ilaç sayesinde değil, uzak durularak bitirilmiş oldu. Zaten salgın bir anda bitmedi. Önce yavaş yavaş tesiri azaldı. Aslında sonraki uzun yıllar boyunca bölgesel olarak da kimi salgınlar görüldü lakin beşerler artık kara vebayı tanıdıkları için izolasyon şartlarına uydular ve yayılmasını önlediler. 

Kara vebanın toplumsal tesirleri bugün bile sürüyor:

Kara veba Avrupa’yı o denli bir etkiledi ki nüfusun eski haline gelmesi iki yüzyıldan fazla sürdü. İnsanlar salgından kaçmak için kentleri bırakıp kırsal kesite göç etmeye başladı. Hiç kimse bu hastalığın nedenini bilmediği için kiliseye ve hükümdara duyulan inanç azaldı. Müthiş olan ise beşerler bunun ilahın bir cezası olduğunu düşündükleri için her nedense Musevileri suçlayıp onlara saldırdılar ve binlerce Yahudi Polonya bölgesine kaçmak zorunda kaldı.

O kadar çok insan ölünce emekçi sayısı da azalmıştı ve böylelikle hayatta kalan personeller çok bedelli hale geldi. Daha evvelce toprak ağalarının eline bakmak zorunda kalan emekçiler pahalanınca eski manadaki serflik ve feodalite sistemi sallanmış oldu. Ellerindeki gücü bilen çalışanlar pek çok yerde isyan ederek haklarını talep ettiler. 

Uzun süren kıtlıklar yaşandığı için kara vebanın bir yan tesiri olarak açlıktan ölen insan sayısı da hayli fazlaydı. Tekrar de 14. yüzyılın sonlarına yanlışsız tekrar refah yükseldi, sıradan köylüler bile sahipsiz toprakları işleyerek zenginleştiler. Ortaya yeni bir varlıklı sınıfı çıktığı için yasalar değişti ve bayanların mülkiyet hakkı geliştirildi. 

McMaster Üniversitesi’nde vazifeli genetik bilimci Prof. Hendrik Poinar’a nazaran o periyot beşerler kara veba bakterisine karşı bir çeşit mutasyon geliştirerek hayatta kalmışlardı. Daha değişik olan ise bu mutasyon hala bazılarımızda mevcut. Kötü olan ise bu mutasyon yüzünden kimi hastalıklara karşı mevt riskimiz artıyor. Yani atalarımızı kurtaran mutasyon, bizim vefat nedenimiz olabilir.

Tarihin gördüğü en ölümcül salgınlardan bir tanesi olan kara veba nedir, nerede ve ne vakit ortaya çıktı, nasıl bitti gibi merak edilen soruları yanıtladık. Bugün veba üzere bir kederimiz olmasa bile çaba etmek zorunda kaldığımız hastalıkların sayısı çok daha fazla.