Hepimizin Oynadığı Satranç, Dama, Tavla Gibi Pek Çok Oyunun Kimlerin Parlak Beyinlerinden Çıktığını Hiç Merak Ettiniz mi?

Kapıların alınıp kırıkların yapıldığı tavla, en pahalı taş şahı mat etmek için uğraşılan satranç, rakibinin önünün kesildiği domino, birçok oyunun oynanabildiği iskambil kâğıdı ve kolay üzere gözükmesine karşın taktiğin ön planda olduğu dama yüzyıllardır oynanan oyunlar ortasında. Pekala bu oyunları kimlerin icat ettiğini hiç düşündünüz mü?

Asırlardır hayatımızda olan bu 5 oyunun tarihi süreçleri biraz karmaşık. Kimlerden geldiği istikametinde varsayımlar ise epey fazla.

Hepsinin çıkış noktası neresi olursa olsun tüm dünyaya yayılması, ölümsüz hâle gelmelerini sağlamış. Oynamaktan zevk aldığımız, masaların keyif verici oyunlarının geçmişine uzanalım.

Öğrenmesi bir dakika, ustalaşması bir ömür süren tavla, dünyanın en eski oyunlarından biri.

Birçoğumuzun oynamaktan zevk aldığı, 2 mars 1 düz yapacağız diye kendimizi kaptırdığımız, “dü şeş” gelince havalara uçtuğumuz tavla, en eski oyunlardan biri. Tarihine baktığımızda yaklaşık 5 bin yıllık bir oyun olduğunu biliyoruz lakin hala daha kimler tarafından, nasıl icat edildiği konusunda net bir bilgi yok.

Tavla, kadim uygarlıkların oynadığı kadar eski olan ve günümüzde de oynanmaya devam eden nadir oyunlardan biri. Kimin tarafından icat edildiği gizemini korusa da 2004 yılında antik Mezopotamya’da Ur kentinde yapılan bir keşifte, tavlanın kökenlerine dair heyecan uyandırıcı Abanoz ve turkuaz taşından oyulmuş tahta bulundu. Son ispatlarda, insan kemiklerinden yapılmış zarlar da keşfedildi. Bu keşfin üzerine de Amerikalılar, iki zarı olan ve altın noktaları bulunan bir masa keşfetti.

Tarihi eski olunca hakkındaki rivayetler de çok oluyor.

Tavlanın kimler tarafından oyun hâline getirildiği tam olarak bilinmediği için çeşitli rivayetlere de yer veriliyor. Bunlardan biri de Hint İmparatoru ve Pers İmparatoru ortasında geçiyor. Rivayete nazaran Hint İmparatoru, satrancı Pers İmparatoru’na “Kim daha çok düşünüyor, kim daha âlâ biliyor, kim daha ileriyi görüyor ise o kazanır. İşte hayat budur…” mesajı ile gönderiyor.

Bunun üzerine Pers İmparatoru, vezirine çabucak oyunu çözmesini söylüyor ve akabinde da bu oyuna muadil öbür bir oyun icat etmesini emrediyor. Satrancı çözen vezir, üzerine bir öbür zekâ oyunu olarak tavlayı icat ediyor. Pers İmparatoru, Hint İmparatoru’na yanıt vererek tavlayı gönderiyor ve ekliyor: “Evet kim daha çok düşünüyor, kim daha uygun biliyor, kim daha ileriyi görüyor ise o kazanır fakat biraz da talihtir. İşte hayat budur…”

Doğru mudur bilinmez lakin imparatorlar ortasındaki bu göndermeler hayatımıza tavlayı sokmuşsa kendilerini ayrıyeten tebrik etmek gerek.

Tavla, birçok ülkede giderek tanınan bir hâle geldi.

Tavla, birinci olarak Orta Doğu bölgesinde ortaya çıkmış olsa da bu bölgeleri de aştı ve birçok ülkeye ulaştı. Tavla; Yunanistan, İsrail, Hindistan, Kıbrıs, Japonya, Amerika, İngiltere, Kanada, Çin üzere çeşitli ülkelerde tanınan oldu.

Tavlayı meşhur eden Romalılar, günümüzdeki tavlaya çok benzeyen eski oyunlarının benzeri bir varyasyonunu yarattılar ve ismini da “on iki çizgili oyun” koydular. Toplumdaki seçkin kesimde de epeyce tanınan olması “oyunların kralı” ve “kralların oyunu” olarak anılmasına da neden oldu.

Tavlanın popülerliği sanata da yansıdı.

Herkes tarafından oynanması tavlayı daha da gündeme getirdi. Birçok ünlü yapıtta de tavlanın resmedildiği görülüyor. Hieronymus Bosch’un “Dünyevi Zevkler Bahçesi”, Pieter Brueghel’in “Ölümün Zaferi” ve Jan Steen’in “Tavla Dövüşü” yapıtlarında tavlayı görmek mümkün.

Peki “tavla” ismi nereden çıktı?

Bu da tavlanın nasıl keşfedildiği üzere gizemini koruyan bir öteki husus. Yazılı olarak birinci defa 1645 yılında “tavla” sözü kullanıldı. Fakat birtakım bilim insanları tavla isminin Orta Çağ İngilizcesinden geldiğine ve “baec=back ve gamen=oyun” kelimelerinden kaynaklı olduğuna inanıyor.

Kim yazdı bu kuralları?

Tavlanın kuralları ünlü oyun müellifi Edmond Hoyle tarafından 1745 yılında yazıldı. Bugün hâlâ geçerli olan temel kuralların yanı sıra ipuçları ve stratejiler de muharririn dizisinde yer alıyor.

Tavlanın, astronomi ve Güneş sisteminden ilham aldığı inanışı

Tavlanın her ayrıntısında zaman kavramından ilham alındığına inanılıyor. Buna nazaran de tavla tahtası 365 gün, 6 saatten oluşan bir yılı temsil ediyor. Karşılıklı altışar hane 12 ayı, 15 siyah ve 15 beyaz pul 1 ayın 15 gece ve gündüzünü, karşılıklı on ikişer hane de bir günün 24 saatini simgeliyor.

Ustalaşmanın kıymetli olduğu, atılımları hesaplamanın dikkat gerektirdiği tavlada zardan ötürü talih faktörünü de unutmamak gerekiyor. “Ağzınla mı oynuyorsun?” lafını duyan şahıslar ise bahtın ne demek olduğunu daha güzel biliyordur.

“İyi oyuncu olmanız yetmez, aynı vakitte yeterli de oynamalısınız.”

Bu kelamlar; 19. yüzyılın sonları, 20. yüzyılın başlarındaki en güçlü satranç oyuncusu Alman Siegbert Tarrasch tarafından söylenmiş. Sıradaki oyunumuz ise dünya üzerinde en başarılı zekâ oyunlarından biri olarak kabul edilen satranç.

Satrancın tarihi, günümüzden 4 bin yıl öncesine dayanıyor. Mısır Piramitleri’nde keşfedilen kabartmalar ile satrancın tarihi o devri kaydetse de oyunun Mezopotamya’da, Çin’de ve Anadolu’da da oynandığına daire bulgular, farklı vakitlerde bulunuyor.

Satrancın birinci ismi çaturanga imiş.

Türkmenistan’da yapılan arkeolojik çalışmalarda Kuşhan Türklerine ilişkin olduğu tespit edilen satranç taşları ise oyunun birinci kere Kuşhan Türkleri tarafından oynandığı ve onların satrancı Hindistan ile tanıştırdı tezlerini güçlendirmekte.

Satrançla ilgili birinci yazılı belgelerin Hindistan’a ilişkin olması da bu savları dayanaklar nitelikte. MS 3 ve 4. yüzyıllarda yaşamış Hint Hükümdarı II. Chandragupta vaktinde Sanskritçe lisanındaki evraklarda oyunun ismi “çaturanga” olarak geçiyor. 600’lü yıllarda tekrar Hindistan’da oyunun kurallarının yazıldığı düşünülüyor.

Güney Özbekistan’da, 2. yüzyıldan kalma antik kalede yapılan arkeolojik hafriyatlarda da satranç taşları bulunmuş fakat uzmanlar bunların satranç taşı olmayabileceğini, yalnızca satranca öncülük etmiş olabileceğinin altını çiziyor.

İlk satranç taşlarının MS 760’da Afrasiyap’ta, birinci satranç grubunun ise Nişapur, Türkmenistan’da bulunması da satrancın tarih sayfalarına geçen kayıtlarda.

Satranç, 20. yüzyılın tanınan oyunu hâline geldi.

500’lü yıllarda İran Şahı I. Hüsrev’e satranç ekibi ikram edilmesi ve “çatrang” olarak isimlendirilmesi, Arap-İslam dünyasında kabul görüp “satranj” ismiyle bilinmesi, Endülüs Devleti aracılığıyla İspanya üzerinden Avrupa’ya yayılması ise satrancın tarihindeki öbür izler oluyor.

15. yüzyıldan sonra soylular ortasında hayli tanınan hâle gelen satranç, “kraliyet oyunu” ünvanını da alıyor. Polonya, İngiltere, Hollanda, Norveç, Arnavutluk ve Sicilya üzere pek çok ülkede satranç daha da tanınır hâle geliyor.

Satranç kurallarının tarihi 1497’ye dayanıyor.

El yazmalarından sonra İspanyol Lucena tarafından 1497 yılında satrancın kurallarının yer aldığı kitap basılıyor. Bu kitabın yanı sıra İspanyol El Greco’nun 17. yüzyılda, Fransız Philidor’un 18. yüzyılda yazdığı kitaplar da bulunuyor. Günümüzdeki diziliş ve kuralların son hali ise 19. yüzyılda oluşturuluyor.

Kurallar yazıldı, satranç turnuvaları başladı.

19. yüzyılın ortalarında satranç turnuvaları yapılmaya başlanıyor. Dünyanın birinci satranç turnuvası ise Steinitz ve Zukertort olan satrancın en kuvvetli oyuncuları ortasında yapılıyor. Steinitz; 5 hezimet, 5 beraberlik ve 10 galibiyetin üzerine maçı kazanan kişi oluyor. Birinci resmî şampiyon olan Steinitz, birebir vakitte “satrancın babası” olarak da biliniyor.

Yeri geldiğinde saatler süren, hafıza ve hayal gücü gerektiren satrancın üzerine söylenen kelamlardan biri ile de oyunumuzun tarihinin sonuna gelebilir, yeni oyuna geçebiliriz.

 “Sabırsızlık, bir oyunu kaybetmenin yahut kazanılması gereken bir oyunun berabere olmasının en beklenen yaygın sebebidir.” Bent Larsen (1935-2010)

Satrancın ayrıntılı tarihini, unutulmaz satranç oyuncularını ve nasıl oynandığını merak edenler için:

Çin’den tüm dünyaya yayılan “domino”

Domino’nun tarihi MS 1120 yılına dayanıyor ve Yuan Hanedanlığı periyodunda ortaya çıkıyor. Fakat o periyotlardaki domino, günümüzdeki üzere değildi. Bir çift zarın atılması ile oynanan oyunda zarlar, birden altıya kadar tüm sayıları içeriyordu ve modüllerde boş yüzler yoktu. 32 kesimli sette, iki zarın da atılması 21 farklı sonuçtan birini temsil ediyordu. Ayrıyeten taşlar, “sivil” ve “askerî” olarak iki ekibe ayrılıyordu.

Çin’den Avrupa’ya yayılması oyunu şekillendirdi.

18. yüzyılda İtalya’ya, oradan da Avrupa’ya yayılan domino, şekil değiştirdi ve Avrupa versiyonunda sırf bir set vardı. Dominonun bir yarısında birden altıya kadar sayılar yer alırken öteki yarısında boş karşılığı içeren yedi domino yer aldı.

Domino sözünün nereden geldiğini hiç düşündünüz mü?

Domino ismi; Venedik karnavallarında giyilen, siyah noktalı beyaz maske olan Latince “dominus” adından türüyor. Bu maskelerin ismi ise Fransız rahiplerin giydiği, içi beyaz dışı siyah kışlık başlıklardan geliyor. Alışılmış ki bunların mutlaklığı olmadı için sav olarak kalıyor.

Özellikle Latin Amerika’da tanınan olan lakin farklı versiyonları ile dünyanın her yerinde oynanan dominoyu icat eden Çinlilere teşekkür ediyor, yeni oyunumuza geçiyoruz 🙂

Dört farklı bölümü simgeleyen iskambil kâğıtları.

Şarkılara, sihirbazlık şovlarına ve kıssalarda imge hâline gelmiş iskambil kâğıtlarının tarihi 9. yüzyıla dayanıyor. Tang Hanedanlığı’na uzanan tarihinde “yaprak oyunu” anlamına gelen “yezi ge” isimli oyundan bahsedilse de 2009’da yapılan bir araştırmada bu oyunun aslında iskambil kâğıtlarını tabir etmediği, “yaprak oyunu”nun talimat kitabının sayfaları olabileceği varsayılıyor.

İskambil kâğıtları için birçok varsayım bulunuyor. Sanki nereden geldi?

14. yüzyılın sonlarındaki bir Avrupa edebi referansı, kartların Çin değil Arabistan’dan geldiğini öne sürüyor. Bir öbür varsayım ise Hindistan’dan gelen göçebelerin yanlarında fal kartları getirdiği tarafında.

1370’lerde İtalya, İspanya yahut Mısır merkezli İslami Memluk Hanedanı’ndaki tüccarlardan ithalatının gerçekleştiği de olası fikirler ortasında. Her varsayım aslında iskambil kâğıtlarının, Uzak Doğu ile Avrupa ortasında yayılma sebebinin ticaret olduğunu ortaya koyuyor.

Şeytanın fotoğraflı kitabı

Orta Çağ Avrupası’nda iskambil kâğıtları yetkililer tarafından yasaklanıyor. Zira kart oyunları; kumar oynamayı, içki içmeyi beraberinde getirirken hilecileri ve şarlatanları da arttırıyor. “Şeytanın fotoğraflı kitabı” olarak isimlendirilen iskambil kâğıtları için vaizler verilirken Avrupa’nın birçok yerinde yasaklar yaygınlaşıyor.

İskambil kâğıtları neyi temsil ediyor?

Bu husus da kimin bulduğu üzere hayli muamma. Kimi tarihçiler iskambil kâğıtlarının dört sınıfı temsil ettiğini öne sürüyor. Kalpler, din adamlarını; maçalar, soylular yahut orduları; elmaslar, tüccarlar için madeni paraları; sinekler ise köylüleri temsil ediyor olabilir.

Ülkelere nazaran dizaynların değiştiği geçmiş vakitte birinci kartların takım elbise sembolleri bile olabileceği söylenirken çiçek, kuş, kalkan, hayvan, böcek üzere birçok sembolün çağrışım yapıldığı da sav ediliyor.

İddialardan bir oburu ise iskambil kâğıtlarının dünyanın sistemi ile ilişkilendirildiği istikametinde. 4 farklı küme 4 mevsimi, 52 kart 1 yılın haftalarını, her kümenin 13 kartı ise ayın döngüsünü sembolize ediyor.

İskambil kâğıtlarını kimin icat ettiğini ve neyi düşünerek tasarladığını net olarak bilemeyecek olmamız eğlence araçlarımız arasında olmasından keyif aldığımızı etkilemeyecek.

Uygarlığın beşiğine kadar uzanan dama.

Dünyanın en eski oyunlarından bir başkası de elbet ki damadır. Günümüzün Irak’ı olan güney Mezopotamya’daki antik Ur kentinde yapılan arkeolojik bir kazıda oyun tahtası üzerine taşlar bulundu. Biraz farklı bir tahtanın kullanıldığı oyunun o periyotta nasıl oynandığına dair bir kaynak ise bulunmuyor.

5×5’lik tahtada oynanan benzeri bir oyunun tarihinin de MÖ 1400’lerde Mısır’da var olduğu biliniyor. Binlerce yıl oynanan Mısır versiyonundan sonra MS 1100 yılında bir Fransız tarafından taş sayıları her oyuncu için 12’ye çıkarılıyor. “fierges” veya “ferse” ismi verilen dama, vakit içerisinde geliştiriliyor ve atlamalar mecburî hâle getiriliyor.

1500’lü yıllarda üzerine kitaplar yazılan oyunun popülerliği gün geçtikçe artış kazanıyor. Kuralları yazılan oyun, İngiltere’de “draft”, Amerika’da ise “dama” ismiyle bilinmeye başlıyor. 1847 yılı ise birinci şampiyonluk ödülü verildiği için dama tarihinde değerli bir yer kazanıyor.

Her ülkenin farklı oyun biçimi var.

Damanın ülkelere nazaran değişen farklı üslupları mevcut. İngilizler 64, Avrupa ve Asya 100, Kanada ise 144 boşluklu tahta kullanabiliyor. Genel olarak kurallar tıpkı olsa da dama, dünya üzerindeki popülerliğini kaybetmiyor.

Dama mı daha sıkıntı, satranç mı?

Bu soru, bir periyot profesyonel oyunculara sıklıkla sorulan bir soru oldu. Gelmiş geçmiş en büyük dama oyuncusu Dr. Marion Tinsley, “Satranç, okyanusun karşı tarafına bakmak üzeredir. Dama ise kuyunun aşağısına bakmak üzeredir. Her iki durumda da bir tahlil görülemez.” biçiminde karşılık vermiş.

Tinsley’in bir öbür yorumu ise şöyle: Çok fazla efor gerektirmeyen, sessiz bir oyun istersem satranç oynarım. Damada üçüncü yahut dördüncü atılımda çok dikkatli olmalıyım ki yanlış bir şey yapmayayım. Zira bir kusur ölümcül sonuçlar doğurabilir. Fakat satranç oynadığımda açılışta daha az âlâ bir atak yapmaktan kurtulabilirim. Dezavantajı daha sonra düzeltebilirim.

İnsanlar kendilerini eğlendirmek, beyinlerini çalıştırmak, sabırlı olmak yahut yalnızca hoş vakit geçirmek için birbirinden farklı oyunlar oynuyor. Dünya üzerinde en çok bilinen bu oyunlar ortasından hangisini daha çok seviyorsunuz?