Dine Dayalı Bir Yönetim Biçimi Olan ‘Teokrasi’ Nedir, Günümüzde Hangi Ülkelerde Var?

Din ve devlet işlerinin ayrılmadığı ve hatta direkt iç içe olduğu bir idare biçimi olan teokrasi, yüzlerce yıl boyunca pek çok devletin temel idare biçimi olmuştur. Günümüzde bile teokrasi ile yönetilen ülkeler olsa da laiklik anlayışının yayılması nedeniyle artık tarihe karıştığını söylemek mümkün.

İnsanlık olarak günümüzden binlerce yıl evvel birinci kent devletlerini kurduk. Kurmak kolay ya sonrası? Bu devletleri bir biçimde denetim etmek için önderlerin muhakkak idare biçimleri uygulamaları gerekiyor. ‘Hadi gel de oy ver.’ diyemeyeceklerine nazaran daha çok tek önder odaklı idare biçimleri geliştirildi. ‘Liderimiz birebir vakitte din işlerini de halletsin bari’ dediğimiz noktada ise teokrasi ortaya çıktı.

Tabii bu teokratik idarelerde yani teokrasi idare biçiminde önderi direkt olarak ilah kabul edenler de oldu ancak bilhassa tek ilahlı dinler ile birlikte bu niyet ortadan kalktı. Lider, ilah olmasa bile onun bir vekili kabul edildi. Başkanın etrafındakiler de o vekile uyan ve bürokratik kimliklerinin yanı sıra dinî kimlikleri olan insanlardı. Bugün teokrasi ile yönetilen ülkeler olsa bile bu idare biçimi geçmişte kalmıştır.

Kısaca tanımlayarak başlayalım; Teokrasi nedir?

En temel tarifiyle teokrasi, dine dayalı bir idare biçimidir. Bu idare biçimindeki yöneticiler de genel olarak din adamlarıdır. Devletin siyasi otoritesi birebir vakitte din otoritesidir. Yani din ve devlet işlerinin ayrılmadığı, bilakis direkt olarak iç içe olduğu idare biçimi teokrasidir.

Teokrasi sözü Antik Yunan periyodundan bize miras kaldı:

Teokrasi sözü, Antik Yunan lisanındaki ‘Theokratia’ sözünden türemiştir ve ilah nizamı manasına gelir. Tabii bu temel mana sonraki kullanımlarında değişiklik göstermiştir. 17. yüzyılda Tevrat’ta geçen manasında yani ilahi esin altındaki papazların hükümeti halinde kullanılan teokrasi, 19. yüzyıldan itibaren dine dayalı sivil güç manasında kullanılmıştır. Teokratik sözü ise lisanımıza Fransızcadan geçmiştir. 

Teokrasi tarihi, devletlerin tarihi kadar eski:

Girişte de bahsettiğimiz üzere devletleri yönetmek için muhakkak bir güç gerekir. Eski medeniyetlerde bu gücün sırrının ilahi güç olduğu düşünülüyordu. Devletin yöneticisi ilah, yönetici sınıfı ise bu ilah için çalışan vazifeliler olarak görülüyordu. Tek ilahlı dinlerden sonra ise önder, ilahın vekili haline gelmiştir.

Sümerlere bakacak olursak kent devletinin başkanının baş rahip olduğunu, yönetici sınıfın ise öteki rahiplerden oluştuğunu görürüz. Antik Mısır’da firavun ilahın ta kendisi, yönetici sınıf ise onun rahipleriydi. Orta Çağ devri Avrupa ülkelerinde hükümdarlar ilah değillerdi fakat allahın vazifelisi olduğunu argüman eden Katolik Kilisesi direkt olarak idarenin içinde yer alıyordu.

İlk İslam devletinde Hz. Muhammed Allah’ın elçisi olarak birebir vakitte devlet lideriydi. Sonraki yöneticiler ise elçinin vekili yani halife olarak vazife yaptılar. Bu gelenek yüzlerce yıl boyunca sürdü. Halifelik Osmanlı Devleti’ne geçtiği vakit da bu gelenek devam etti. Bu açıdan Osmanlı’nın da teokratik bir devlet olduğunu söyleyebiliriz lakin sonraki yıllarda hukuk kuralları değişikliğe uğramıştır. 

Geniş açıdan dünya tarihine bakacak olursak 17. yüzyıla kadar neredeyse her devletin bir formda teokratik olduğunu söyleyebiliriz. Reform hareketleri ile Avrupa’da bu durum değişmeye başladı ve Fransız İhtilali ile değişim hızlandı. Bu değişimin tüm dünyaya yayılması ile birlikte laiklik anlayışı da devlet idaresinde baskın hale geldi.

Teokratik idarelerin kimi temel özellikleri vardır:

• Hukuk kuralları dine dayalıdır. 
• Kurallar ilahi bir güçten geldiği için tartışmaya kapalıdır.
• Tek bir dinin ve o dinin bir mezhebinin egemenliği vardır. 
• Otoriter bir devlet yapısı vardır. 
• Dini yorumlama yetkisi sırf devletin elindedir.
• Çoğulcu anlayış yoktur.
• Sıkı dinî yasaklar vardır.
• Eşitlik prensibi birden fazla vakit yoktur.
• Farklı inanca sahip bireylere farklı uygulamalar yapılabilir.

Bugünün dünyasından baktığımız vakit teokrasi ile yönetilen ülkelerin bildiğimiz manadaki özgürlüklerden arındırılmış olduğunu görüyoruz. Çünkü devletin hukuk başta olmak üzere tüm kuralları, dinî kurallar çerçevesinde düzenlenmiştir. Dinî kuralları koyan da ilahi bir güç olduğu için kimsenin eleştirme, yorumlama ya da değiştirme üzere bir hakkı kelam konusu değildir.

Elbette bu durumun farklı örneklerini de görmek mümkün. Dinî kuralları yorumlama yetkisi sadece devletin elindedir. Bu nedenle o devletin yöneticileri o dini istedikleri üzere eğip bükerler. Bilhassa Orta Çağ devrinin Avrupa ülkelerinde bu durum açık bir formda yaşanmıştır. 

Teokrasi ile monarşi iç içe geçmiş kavramlardır:

Monarşi, birden fazla vakit seçim yapılmadan bir kişinin devletin başına geçtiği ve yönettiği bir idare biçimidir. O kişi öldüğü vakit saltanat sistemine uygun olarak yerine onun akrabalarından bir tanesi geçer. Tarihi sürece baktığımız vakit neredeyse her monarşinin birebir vakitte teokratik olduğunu görürüz.

Teokratik monarşi ismi verilen bu sistemin altında aslında epeyce mantıklı bir neden var. Bir gün uyanıyorsunuz ve devletin başında öteki biri var. O kişinin başa geçmesini sorgulamamanız için de onun tanrısal güçlere sahip olduğuna ya da rabbin bir vekili olduğuna inanmanız gerekir. İstisnalar olsa da monarşi idare biçimi birçok vakit teokratik olmuştur. 

Günümüzde teokrasi ile yönetilen ülkeler var mı?

Bu soruya resmî bir karşılık vermek gerekirse günümüzde Vatikan, Suudi Arabistan, Afganistan ve İran teokrasi ile yönetilmektedir diyebiliriz. Zira bu ülkelerde başa geçen önderler ve yönetici sınıf aynı vakitte dinî otoriteyi oluşturur. Tanrısal güçlere sahip olduklarını ya da allahın elçisi olduklarını söylemiyorlar ancak din hakkında herkesten çok şey bildiklerini söylüyorlar. 

Eğer bu soruya resmî olmayan bir karşılık vermek gerekirse teokrasi ile yönetilen ülkelerin sayısının çok daha fazla olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü gelişmiş bir demokrasi anlayışı ya da güçlü bir hukuk sistemi olmayan tüm ülkelerde aslında klâsik dinî anlayış her vakit baskındır. 

Yani şayet bir hukuk kuralı milletlerarası kabullere ya da kozmik hukuk sistemine uygun değilse belirli ki öteki bir şeye uygundur. Bu şey de genel olarak o ülkenin dinî anlayışıdır. Bunun örneklerini görmek için az gelişmiş ülkelere bakmanıza gerek yok. Amerika Birleşik Devletleri’nde uygulanan birtakım eyalet maddelerini incelediğiniz vakit bile çağ dışı örnekler görmek mümkün. Alışılmış bunların gerçek dinî kurallara ne kadar uyduğu da farklı bir tartışma konusu.

Dine dayalı bir idare biçimi olan teokrasi nedir, özellikleri nelerdir, hâlâ bu türlü yönetilen ülkeler var mı gibi merak edilen soruları yanıtladık. Bu mevzuyu tahminen de tek bir cümle ile yorumlamak en doğrusu olacak; ‘Sizin dininiz size, benim dinim banadır.’