Deprem Sürecinde Gözden Kaçırdığınız Gelişmeler

Deprem gündemine yoğunlaştığımız günlerde geride kalmış, ancak gözden kaçırılmaması gereken kıymetli gelişmeleri sizler için derledik.

Kahramanmaraş depremleri hepimizi seferber etti ve tüm odağımızı sarsıntıdan etkilenen şahısların üzerine yöneltti. Hâlâ da yaşananların bir anca atlatılabilmesi ismine sayısız kişi, kurum ve kuruluş, sabah akşam demeden çalışmalarına devam ediyor.

Hatta bu şanssız sarsıntı, dünya çapında da ses getirince çok sayıda ülke, bizlere takviye oldu ve olmaya devam ediyor. Bu alanda çalışmalar kesintisiz olarak devam ederken zelzele gündemine odaklanarak geride bıraktığımız, dünya genelindeki önemli gelişmeleri sizlere bülten hâlinde hazırladık.

Yapay zekâ ve teknoloji dünyasındaki gelişmelerle başlayalım.

ChatGPT’nin zihin yaşı belirlendi.

Stanford Üniversitesinden Psikolog Michal Kosinski tarafından yapılan bir test, ChatGPT’nin  9 yaşındaki bir çocuğun düzeyinde performans göstermesiyle sonuçlandı. ChatGPT’nin sorumlu olduğu bahis ise “zihin teorisi” oldu. Bu ise kabaca “başka canlıların bilgi, his ve inanç üzere durumlarını manaya becerisi” olarak tanımlanıyor.

Henüz hakem onayı bekleyen çalışma ArXiv’de yayımlandı. Böylesine ses getiren bir lisan modelinin elde ettiği sonuç epey farklı.

“ChatGPT, Çin’de yasaklandı” savları:

Nikkei Asia’nın verdiği bilgilere nazaran Çin’deki teknoloji firmalarının ChatGPT ile ilişkili hizmetler sunması yasaklandı. Bunun münasebeti olarak ise ABD merkezli olan bu lisan modelinin egemenlik için ziyanlı olabilecek yanlış bilgiler vermesi gösterildi.

Bu bilgilerin ortasında Uygurlara yönelik insan hakları ihlali üzere hassas ve kritik mevzular yer alıyordu. Buna ek olarak Çin’de, ChatGPT’ye rakip bir lisan modelinin geliştirme evresinde olduğu da bilgiler ortasında. Sonuç olarak resmi bir yasaktan çok şirketlerin ChatGPT’yi kullanmamaları söyleniyor.

Yapay zekâ lisan modellerinin yazdığı kitaplar pazar yerlerini dolduruyor.

Başta ChatGPT olmak üzere birbirinden farklı lisan modelleriyle yazılan kitaplar, Reuters’ın haberine nazaran Amazon üzere pazar yerlerinde satılıyor. Hatta Amazon’un e-kitap hizmeti sunan mağazası Kindle’da, sadece bu ay 200’den fazla yapay zekâ ile yazılmış kitap yer aldı.

Bu kitapların müellifleri ortasında ChatGPT’nin de yer alıyor olması ise dikkat çekti. Bu da gösteriyor ki yapay-zekâ-tespit (?) araçları, şimdi istenen düzeye gelememiş.

Yapay zekânın kıymetini bu sarsıntılarda gördük.

xView2 isimli yapay zekâ sistemi, ülkemizde gerçekleşen zelzelelerin akabinde arama-kurtarma ve hasar tespiti üzere durumlarda kullanıldı. Uydudan alınan dataların makine tahsiliyle harmanlanmasından ortaya çıkan bu sistem, enkazın ciddiyetini göstermek gayesiyle uydu manzaralarında enkaz yerlerini farklı renk yoğunluklarıyla gösteriyor.

Bu bağlamda renk ne kadar yoğunsa, enkazın da o kadar ciddi durumda olduğu anlaşılıyor. Yüzde 85 ile 90 aralığında bir doğruluk oranınsa sahip olan sistem, olağanda günler alacak olan süreçleri birkaç saate indirgemiş oluyor. Tek eksik yanı binaları yalnızca üstten gösterebildiği için kenarlarda yahut binanın altında oluşan hasara ilişkin bilgi veremiyor olması. Yeniden de işleri fazlaca hızlandırdığı elbet.

Yapay zekada ses ihtilali: ElevenLabs

Yapay zekâ ile çok sayıda şahsa ve karaktere istediğinizi söyletmenizi mümkün kılan ElevenLabs, ünlü isimleri skandal kayıtlarla gündeme getirdi. Epeyce eğlenceli içeriklerin çıkarıldığı bu sistemden; örnek olarak Emma Watson’ın Mein Kampf’dan bir kesit okuduğu, Rick and Morty’den Rick’in eşine şiddet uygulayacağını söylemesi üzere epeyce ses getiren kayıtlar 4chan’de ortaya çıktı.

Oldukça gerçekçi olan bu kayıtlar, deepfake konusunun ileride çok defa karşımıza çıkacağına işaret ediyor. Sistemin berbata kullanılmasına yönelik belirli tedbirler üzerinde çalışıldığını belirten ElevenLabs, Vice’ın isteğine karşılık yorum yapmamayı tercih etmiş.

Google’ın zayıf yapay zekâ atılımı Bard:

Rakibi ChatGPT’nin, Bing’e entegre edilmesi gelişmesinin akabinde atılımlara başlayan Google, Bard isimli sohbet botunu LaMDA lisan modeliyle destekliyor. Google’a da entegre olacak olan bu sistem, birbirinden karışık yahut spesifik soruları da cevaplayabilecek. 

Bunun dışında tekrar arama motoruna entegre olacak olan farklı araçlar, sindirilmesi güç yahut uzun içerikleri de kolay tüketilebilir hâlde kullanıcıya sunacak.

Tek seferde uzun uzun kodlar, makaleler, kitaplar yazabilen ve birçok sorunu olsa da sıklıkla tercih edilen ChatGPT karşısında Bard’ın durumunu birlikte göreceğiz.

Yapay zeka denetimli uçak 17 saat boyunca havada kaldı.

DARPA (The Defence Advanced Research Projects Agency), yaptığı duyuruda F-16 uçağının insansız uçabilmesini sağlayacak bir algoritma geliştirdiğini söyledi. Yapılan testte farklı şartlarda F-16’nın inişleri ve kalkışları gözlemlendi. Bunun dışında pilotların otomasyona ne kadar güvenebileceğine yönelik testler de yapıldı.

Oldukça olumlu geçen testlerin dışında ABD’nin savunma konusunda farklı alanlara yatırımlar yaptığı da biliniyor. Çünkü yapay zekâ alanında ülkenin her yıl milyarlarca dolar yatırım yaptığı tez ediliyor.

Yapay zeka ile sıfırdan protein üretildi.

Tıpkı internetteki bilgilerin ChatGPT’ye yedirilmesi üzere, birbirinden farklı 280 milyon kadar proteinin aminoasit sekanslarının makine tahsili yoluyla öğrenilmesi, bilim insanları için sıfırdan protein üretimini mümkün kıldı. Bilgilerin oturması için birkaç hafta beklemek zorunda kalan bilim insanları, bunun akabinde gerekli ayarlamaları yaparak ve art plan bilgileri ekleyerek sistemi hazır hâle getirdi.

Modelin ürettiği milyonlarca sekanstan 100 adedini test eden bilim insanları, bu gruptakileri doğadakilerle kıyasladı. Sekanslar sonucunda hücre içinde test edilmek üzere 5 adet protein ortaya çıktı. Bunlar da yumurta beyazındaki bir enzimle karşı karşıya getirildi. Bunlardan ikisi, doğal olana hayli benzeri bir biçimde hücre duvarını aşmayı başardı.

Buna ek olarak yapay zekâ ile geliştirilen ve bilinen öteki enzimlerle yalnızca yüzde 31,4’lük bir benzerlik oranı olan enzimler bile aktivite gösterebilmiş. Kelam konusu gelişmenin protein mühendisliği alanını tekrar canlandırması bekleniyor.

Avatar sinemasında yer alan bir teknoloji hastalık tespitinde kullanıldı.

Avatar üzere üretimlerde kullanılan ve oyuncuların hareketlerinin izlenmesini sağlayan kıyafetler, Birleşik Krallık’taki araştırmacıların ilgisini çekti. Tekrar yapay zekânın yer aldığı testlerde başta genetik rahatsızlıkların ciddiyeti, vücut hareketlerinin izlenmesiyle, İngiltereli uzmanlar tarafından tabiplere kıyasla 2 kat daha süratli tespit edildi.

Çalışmanın başındaki Hekim Valeria Ricotti, bir küme araştırmacıyla birlikte bu yol üzerinde 10 yıl kadar çalışmış. Bu bağlamda Friedreich ataksisi ve DMD hastaları üzerinde iki çalışma gerçekleştirilmiş. Bölümde hayli sağlam formda ses getiren bu çalışma, fizikî durumu etkileyen hastalıkların iyileşme sürecinin takibinde de kullanılabilecek. Şimdilik, bahsettiğimiz iki hastalığın tedavisinde bu yolun kullanılabilmesi için müsaade bekleniyor.

GM, parmak izini kendi kendine silen dokunmatik ekran üretiyor.

General Motors’un aldığı yeni patente bakılırsa şirket, dokunmatik ekranların kendi kendilerini temizleyerek parmak izlerinden arındığı bir teknolojiyi araçlara entegre etmek istiyor.

Üretilecek yeni ekranlarda kırmızı, yeşil ve maviye ek olarak bir de mor-menekşe arası, insan gözünün göremeyeceği bir piksel çeşidi de olacak. Bu piksel, Güneşli olmayan günlerde yahut camlar sinemalı olduğunda, parmak izlerinin silinebilmesi için gerekli olan tepkimeyi başlatacak ve bu sayede süreç için gece yahut gündüz fark etmeyecek.

MIT mühendislerinden yeni görüntüleme tekniği:

Piksellerden alışık olduğumuz arka arda yatay olarak gelen kırmızı, yeşil ve mavi sisteminin dışına çıkmayı hedefleyen MIT mühendislerinin yeni metodunda, birbiri üzerine dikey olarak sıralanan diyotlarla daha keskin manzara elde edilebiliyor.

Söz konusu yeni teknolojiyle birlikte bilinen renkler oluşturulabiliyor ve 4 mikron genişliğindeki bu yeni sistem, inç başına 5.000 piksel yoğunluğunu mümkün kılıyor. Araştırma takımının sıradaki gayesi, piksellerin denetimini daha verimli kılmak. Bunun için de araştırma takımından Jiho Shin, 25 milyon LED’i farklı başka denetim edebilecekleri bir sisteme gereksinim duyduklarını, bu mevzu üzerinde de çalıştıklarını belirtti.

Teknoloji haberlerinin akabinde bilim haberleriyle devam ediyoruz.

Sıtma taşıyan sivrisineklerin bölgesi her geçen yıl genişliyor.

Biology Letters’da yayımlanan araştırmaya nazaran, başta iklim değişikliği sebebiyle sıtma taşıyan sivrisinekler, bölgelerini her yıl 4,7 kilometre kadar genişletiyor. Çalışmanın başında Georgetown Üniversitesinden Colin Carlson bulunuyor. Afrika’da bulunan anofel cinsi sivrisineklerin son 120 yıldaki dağılımını ele alan araştırma kümesi, bu çalışmaya anofellerin 22 çeşidini dahil etti.

Daha sonra ise bu cinsin 1898 ve 2016 yılları ortasında hareketleri izlendi. Sonuç olarak anofellerin her yıl 4,7 kilometre güneye hakikat yayıldığı ortaya çıktı. Buna ek olarak 6,5 metre daha yüksek rakımda çıkabildiği keşfedilen bu cins, araştırmaya nazaran Güney Kutbu’na toplamda 500 kilometre daha yakın ve birinci durumuna nazaran 700 metre kadar daha yüksekte. Bunun oldukları yeri terk ederek güneye hakikat gidiyorlarmış üzere düşünmeyin. Çünkü bu, ilerlemekten fazla yayılma.

Araştırmaya nazaran hava kirliliği, gençlerde tansiyonun düşmesine sebep oluyor.

İngiltere’de yapılan ve ergenlik çağındaki gençleri temel alan bir araştırma, yüksek düzeyde nitrojen dioksit ve 2,5 mikrometreden küçük sıvı yahut katı parçacıkların, gençlerde tansiyon düşüklüğüne yol açtığını ortaya koyuyor.

Bunun yanında kelam konusu partiküllere maruz kalmanın şahıslarda sirkadiyen ritmin bozulmasına, münasebetiyle da kan basıncının olumsuz etkilenmesine sebep olduğu belirtildi. Çalışma, PLOS ONE’da yayımlandı.

Yine İngiltere’de yapılan bir çalışmada demir/çelik sanayisinin emisyonunu azaltacak bir metot keşfedildi.

Birmingham Üniversitesinden bir araştırma kümesinin gerçekleştirdiği çalışmada Hekim Harriet Kildahl, buldukları yeni teknikle birlikte sanayi sürecinde ortaya çıkan karbondioksiti karbonmonoksite çevirmeyi hedeflediklerini söyledi.

Termokimyasal bir döngüyle gerçekleştiği söylenen bu değişim, demir/çelik işçiliğinden ortaya çıkan devasa ölçüdeki emisyonu yüzde 88 oranında düşürebilir. Yalnızca çevrecilik açısından da değil, kelam konusu yol uygulamaya geçebilirse 5 yılda hem 1,28 milyar pound’u cepte tutacağı hem de emisyonu yüzde 2,9 oranında azaltmış olacağı belirtiliyor.

Sabah erken saate ders koymanın öğrenciler üzerindeki tesiri:

Singapur Üniversitesinden uzmanların gerçekleştirdiği bir araştırmada erken saate ders koymanın üniversite öğrencileri üzerindeki tesiri gözlemlendi. 23 bin 391 öğrencinin üniversite internetine giriş bilgileri incelendi ve derslere iştirakleri takip edildi. Sabah saat 08:00’deki derse, günün kalanına kıyasla yüzde 10 oranında daha düşük iştirak tespit edildi.

Giyilebilir aygıtlar da işin içine dahil oldu ve öğrencilerin uyku tertiplerine de bakıldı. Bunun sonucunda öğrencilerin, sabah saat 08:00’deki derslerin yaklaşık üçte birine uyanamadığı tespit edildi.

Söz konusu bilgiler 3.818 öğrencinin notlarıyla da karşılaştırıldı ve sabah ders alan öğrencilerin, notlarının daha düşük olduğu bilgisine ulaşıldı.

Living Carbon isimli şirket, genetiğiyle oynanmış ‘süper ağaçlar’ ekti.

Ağaçların yavaş büyümesine ve iklim değişikliği yüzünden kısa müddette olabildiğince karbon depolanması gerektiğine dikkat çeken şirket, sıradan bir ağaca nazaran havadan daha çok karbon toplayan genetiği değiştirilmiş ağaçların ekimini gerçekleştirdi. Kelam konusu ağaçlar, ABD’nin Georgia ve Pensilvanya eyaletlerinde uygun ormanlık alanlara dikiliyor.

İlk 60 bin fidan, daha süratli büyüyen, sıcağa karşı daha dirençli olan ve daha çok karbon depolayabilen kavak ağaçlarından oluşuyor. Şirket, 2023’ün sonuna kadar bu tipten 4 milyon fidan dikmeyi hedefliyor.

Araştırmacılar kağıt inceliğinde güneş hücresi geliştirdi.

Herhangi bir tabanı güç kaynağına çevirme potansiyeli taşıyan bu araç, MIT mühendislerinden geldi. Hayli sağlam ve esnek olan bu hücreler, bilhassa de uzak yerlerdeki güç kaybı için kritik bir rol oynayabilir. Bunun dışında araçlarda, kıyafetlerde, gemilerde ve birbirinden farklı yerlerde daima güç üretebilirler.

Öncekilerden daha dayanıklı olduğu öne sürülen bu hücreler, yazdırılabilir elektronik mürekkep hâlinde olan nano-materyallerle yapılıyor. Dayanıklılığı korumak içinse kumaş gereç kullanılmış.

Bir ALS (Amyotrofik Lateral Skleroz) hastası, beyin implantıyla söz rekoru kırdı.

Daha evvel yüzde 94,1 doğruluk oranıyla dakikada 18 söz olan rekor, bu sefer dakikada 62 kelime oldu. Subject T12 ismi verilen gönüllünün kırdığı bu rekor, evvelkinin 3 katından bile fazla. Doğal konuşma suratı olağan kurallarda dakikada 160 söz olarak biliniyor. Bu da kelam konusu implantların gitgide daha da geliştiğini gösteriyor.

İsrail’de 3 bin yıllık beyin ameliyatının izlerine rastlandı.

Bir erkek hasta üzerinde gerçekleştirilen ameliyatta, arkeologların verdiği bilgiye nazaran travmatik kaza sonucu beyindeki kafatası modüllerini temizlemek ve baş basıncını azaltmak hedeflenmiş. Paylaşılan çalışmada ameliyatı geçiren kişinin 20 ile 40 yaş aralığında olduğu belirtiliyor.

Ameliyatın ismiyse açısal çentikli trepanasyon olarak geçirilmiş. Ameliyat sırasında hastanın kafa derisinin kesildiği ve ön taraftaki kemikten keskin bir aletle bir kesim alındığı da çalışmada belirtiliyor.

Elektronik aygıtların ısınma sorununu daha tesirli halde çözebilecek sistem: Hidrojel

Yapılan bir çalışmada, elektronik aygıtlardan yayılan gücün ısı hâlinde israf olduğuna dikkat çeken araştırma takımı, havadaki nemi emen hidrojel kullanımıyla bu israfın önüne geçmeyi hedefliyor.

Çalışmaya nazaran 1 milimetreye kadar kalınlıktaki bir hidrojel tabakanın, bilgisayarlardan aşina olduğumuz soğutma bloğuna yerleştirilmesi kâfi oluyor. Bu yol, insan derisinin fazla ısındığında terleyerek bunu düzenlemesine benzetiliyor. Bu formülün sıvı soğutma ve öteki yollar üzere başka bir enerji gerektirmeyip pasif olarak daima çalışıyor olması da onu daha cezbedici kılıyor.

İnsan vücudundaki ısının verimli kullanılabilmesini mümkün kılacak bir gelişme de var.

Gördüğünüz bu desen, hem yumuşak hem de esnek olduğundan vücudun üzerine yerleşebiliyor. Daha sonra ise vücudun ısısını elektrik gücüne çevirebiliyor. Hem uzun ömürlü olan hem de neredeyse hiç bakım gerektirmeyen bu aygıtla dışarıda test edildi.

Sıcaklık farkıyla elektrik üreten aygıtın soğuk (beyaz) kısmı ortamın sıcaklığından 8 derece daha düşük olurken sıcak (siyah) bölgeler ortam sıcaklığının 14 derece üstüne kadar çıktı. Bu sayede 22 derecelik bir fark oluştu ve silikon kablolar bu ısıyı alıp, metrekareye 6 mikro watt’lık elektriğe dönüştürdü.

NASA, uzak seyahatler için yeni bir roket motoru geliştirdi.

RDRE (rotating detonation rocket engine) isimli bu motorun, gelecekteki tasarımlara da taraf vereceği söyleniyor. Öteki roketlerden, “süpersonik yanma” tekniğiyle ayrışan bu model, daha az yakıtla daha fazla güç üretebiliyor. Bu sebeple de hem beşerli vazifelerde hem de gezegenler-arası seyahatlerde kullanılması planlanıyor.

Girdiği testlerden başarıyla çıkan ve devasa ölçülerde güç üreten bu yeni dizaynın önümüze ne üzere kapılar açacağını göreceğiz.

Deprem gündemi: