Depremler, ülkemizde ve dünyada oluşturduğu yapısal yıkımın yanı sıra insanların psikolojilerinde de derin hasarlar bırakan bir doğal afettir. Sırf depremzedeler değil; bu duruma şahsen tanıklık eden bireyler, depremzede yakınları, bölgedeki yardım grupları ve tüm bu olanlara uzaktan şahit olan toplumun her ferdi bu olumsuz ruhsal tesirlere maruz kalmaktadır.
Deprem anında ve sonrasında yapılan yardımlar, ağırlıklı olarak fizikî kurtarıma bağlıdır. Kişinin psikolojisini etkileyen bu vahim olay, birçok vakit saptanamamakta ve uzun vadede travmaları da tetiklemektedir.
Deprem sonrasında bireylerin vermiş oldukları reaksiyonlar birbirlerinden büsbütün bağımsızdır. Olayın şiddeti, bireylerin farklı kişilik özellikleri, geçmiş tecrübeler ve travmalar sebebiyle bu reaksiyonlar değişkenlik gösterir. İnançlı binalarda sık sık yüksek şiddetli sarsıntılara maruz kalan lakin rastgele bir hasar almayan Japonya ile zelzeleye hazırlıksız yakalanan ve binlerce kişinin vefatıyla sonuçlanan bir ülkede elbette verilen reaksiyonlar çok farklı olacaktır.
Doğal afetler sonucunda bireyde ağır bir duygusal yıkım meydana gelir. Bu yıkım da telaş, kaygı ve panik atağı tetikler.
Depremde yaşanan sarsıntı, göçük altında kalmak ya da yakınlarının kalması, kişinin yakınlarını kaybetmesi, kişinin mevtle burun buruna gelmesi, bireylerin ömür alanlarının aniden yok olması üzere durumlar, bireylerin travmatik bir süreçten geçmelerine sebep olur. Bu olaylara karşı da en fazla görülen travmatik durum gerilim ve korku bozukluğudur.
Yaşanan sarsıntı sonrasında bireylerde duygusal olarak dehşet, öfke, ıstırap, suçluluk üzere durumlara rastlanırken fizyolojik olarak uyuyamama, uykuya dalamama, kolay irkilme, öfke nöbetleri, ağlama krizleri ve uykudan apansız uyanma durumlar oluşabilir. Bu durumlar çoklukla birkaç hafta sonra zaten kaybolsa da kimi şahıslarda aylarca hatta yıllarca sürebilir.
Kişilerin oluşan duruma alışmaları büsbütün ferdi özelliklerine ve mental durumlarına bağlıdır.
Bu duruma alışmak bazıları için birkaç haftayı bulsa da bazıları için aylar tahminen yıllar alan bir süreçtir. Bu duruma da travma sonrası gerilim bozukluğu(TSSB) ismi verilir. Yapılan araştırmalar, travma sonrası gerilim bozukluğunun bayanlarda erkeklere oranla 2-3 kat daha fazla görüldüğünü söylüyor. Geçmişte bir öbür travma yaşayan bireylerin de olağan şahıslara oranla yakalanma riski daha fazladır.
Travmayı oluşturan durumların ise devamlı olarak olayın hayallerde ve zihinde canlanması, yaşama karşı büyük ıstırap ve ümitsizlik, travmayı tetikleyen uyaranlardan kaçınma, huzursuzluk ve hudut hali olduğu bilinir. Teşhis için de bu durumların dört haftadan fazla müddettir devam ediyor olması gerekir.
Bunların yanında toplumsal hayatı derinden etkileyecek kriterler de aranmaktadır. Japonya’da Tohoku Üniversitesinde yapılan bir araştırmaya nazaran, zelzeleden evvel beyin görüntüleme bilgileri olan 42 kişiyi, sarsıntı sonrasında TSSB için tekrar görüntülemişlerdir. Zelzeleden evvel ve sonra olmak üzere her iki datayı de karşılaştırarak beyinde oluşan hasarları gözlemlemeye çalışmışlardır.
Çıkan sonuç ise şaşırtıcıdır. Sarsıntı sonrası yüksek seviyede TSSB bulgusu olan bireylerin, zelzeleden evvelki bilgilerinde anterior cingulate cortex bölgesinin olağandan daha küçük olduğu bilgisine ulaşmışlardır. Bu bölge, hisleri denetim altına almakla vazifeli bir bölgedir. Bu bulgular eşliğinde de birtakım beyinlerin, TSSB için uygun yeri olabileceği sonucuna varılmıştır.
Beynin dehşetle alakalı anılarını koruma ettiği orbitofrontal cortex bölgesi ise, travma sonrası küçüldüğü tespit edilmiştir.
Deprem travmasından nasıl korunabiliriz?
Kişilerin yaşadıkları travmalar kişilik özelliklerine ve yaşanan olayın durumuna bağlı olarak birbirinden farklı sonuçlar doğurduğu için standart bir usulden bahsetmek kelam konusu değildir. Bunun için öncelikle travmayı yaşayan kişi, bu husus hakkında konuşmak istemiyorsa rastgele bir formda konuşmaya zorlanmamalıdır. Kişinin yaşadığı şeyleri küçümseyecek, geçiştirecek söylemlerden kaçınılmalıdır.
- Kaçınmak ya da unutmaya çalışmak, travmanın tesirini hafifletmiyor. Olay hiç olmamış üzere davranan, unutmaya çalışan bireylere göre olayla ilgili konuşan, hislerini paylaşan beşerler daha kolay düzgünleşiyor. Toplumsal etraftan alınan dayanak, şahısta güzelleşme sürecini hızlandırıcı bir tesire sahip.
- Travma sonrasında büyük bir dikkat eksikliği yaşanacağı için makul bir mühlet dikkat gerektiren işlerden kaçınmak kıymetlidir.
- Yapılan araştırmalar, travmalardan sonra birinci birkaç gün etkilenen şahısların kabus gördüğünü, uyuyamadığını ve ruhsal olarak berbat etkilendiklerini gösterirken haftalar içinde bu belirtilerin de azaldığını gösteriyor. Lakin her 5 şahıstan birinde belirtilerin geçmesinin çok daha uzun vakit aldığı da söyleniyor. Yani, “zaman her şeyin ilacıdır” kelamı herkes için geçerli değildir.
- Olayla ilgili fotoğraf, görüntü ve rastgele bir manzara kişide duygusal zedelenmeyi tekrar tetikleyebilir. Bu noktada olabildiğince hassas olmalı; manzara, haber ve görüntüleri takip etmekten kaçınılmalıdır.
- Kişinin hudut sistemi, travma sonrası ajite olduğu için bu durumu daha da artıracak çay, kahve, sigara tüketimi minimuma indirilmelidir.
- Uzmanlara nazaran rutin hayata dönülmese bile günlük aktiviteleri yavaş yavaş yapmak kişiyi düzgün hissettirecektir. Yardıma gereksinimi olan şahıslara yardım etmek, faydalı olmanın getirdiği ruhsal tesir ile bireye rahatlama ve minnet duygusu kazandıracak; böylece olumsuz duygulardan uzaklaşmayı sağlayacaktır.
Bu tedavi sistemleri, travma şimdi tazeyken kısa müddetliğine şahısta tetiklenmeyi azaltabilir. Tüm bunlara rağmen kişi uzun bir müddettir hala yoğun kaygı ve gerilim yaşamaya devam ediyorsa profesyonel dayanak sağlanması düşünülmelidir.
Ruhsal güzelleşme metodu olarak Japonların kullandığı “Morita Terapisi”.
20. yüzyılın birinci yarısı Tokyo Jikei Üniversitesi Psikiyatri Kısım Lideri olan Dr. Shoma Morita tarafından geliştirilen bu tedavi metodu, anksiyete nevrozunun tedavisi için geliştirilmiştir. Fakat vakitle bu sistem, birçok ruhsal sorun yaşayan şahıslarda de kullanılmaya başlanmıştır.
Dr. Morita, duyguların değiştirilmeye çalışılmasının, onları daha da içselleştirdiğini söyler. Bunun yerine hisleri kabul etmek, olumsuz hislerden sıyrılmak için hayli ehemmiyet arz etmektedir.
Morita tekniği, karakteri belirleyen şeyin hisler değil davranışlar olduğunu söylüyor.
Terapide değerli olan birinci adım, hislerin farkına vararak onları değiştirmek yerine kabul etmektir. Hislere yol açan şartlar şayet değiştirilemezse; onları kabul etmek gerekir. Bu terapi, kişiyi kısır döngüden çıkararak sorumluluk almaya davet ediyor. Olumsuz hislere odaklanmak yerine sorumlulukların yerine getirilmesini gerektiriyor. Morita usulünde öncelikli olan davranışlardır, hisler ise davranışa nazaran değişmektedir.
Deprem, kişilerin can ve mal güvenliğini tehdit eden değerli bir gerilim ögesi olduğundan önemli boyutlarda ruhsal problemler yaratmaktadır. Acı zelzele felaketinin yaşandığı ülkemizde, insanların sarsıntının bedensel ve ruhsal tesirleri konusunda bilinçlenmesi ve gereken durumlarda uzman dayanak imkanından yararlanmaları; insan psikolojisi açısından en az yapıların imarı kadar kıymetlidir.
-
Kaynaklar: National Library of Medicine, Morita Therapy, European Archives of Medical Research
