“Deli Galiba” Dedirten Bazı Tuhaf Performans Sanatları Aslında Ne Anlatmak İstiyor Olabilir?

Eriyen buzu sokaklar boyunca sürükleyen, saatlerce oturup insanların ona istediğini yapmasını bekleyen ve robotları odada sonsuz çalışma döngüsüne sokan performans sanatkarları bize ne anlatmak istiyor?

Şaşırtıcı, ilgi cazibeli, üzücü, korkutucu hatta komik olabilen yüzlerce stant neden bu yollara başvurdu? Sanatın; bir fikri, kederi, duyguyu anlatma çabası olduğunu düşünürsek; daha kolay, daha anlaşılır bir yolu yok muydu? Komik ve saçma gelmesi olağan mi, yoksa biz mi yanlış bakıyoruz? 

Sanatın imal emeli, sanatkarın neyi anlatmak istediğine nazaran değişiyor. Sanat; feminist, politik, anarşist fikirleri anlatırken, ‘hiçbir şey anlatmamayı’ da anlatabilir. Bazen sanatkarların, çalışmalarına mana vermediklerini de görüyoruz; izleyicilerin her birinin kendi fikri ile eser anlamlanabiliyor.

Sanatın ilerlemesi, beraberinde anlatım lisanının değişimini getiriyor.  

Fütüristler, Dadaistler ve akabinde Fluxus ile hayatımıza giren performans sanatları günümüzde çoğunluğumuz için anlamı, performansının gölgesinde kalıyor olabilir. ‘Sanat toplum için mi, sanatın kendisi için mi?’ yanıtını veremesek de günümüzde yapılmaya devam eden sanatçı performanslarını yakından inceleyip anlayabiliriz.  

‘Sessizlikle’ ilgilenmeye başlayalım. 

Elke Kalupar’ı performansta, Fabian Kalker’ı müzikte görüyoruz. Son vakitlerde karşınıza emsal performanslar çıkmış olabilir. Sanatkarın sessizce ve olağanda “deli galiba” diyebileceğimiz hareketler yaptığı performans ne anlatıyor?  

‘Yüksek Yapı Şeytanı’ olarak isimlendirilen bu performansın metninde insanın toplum içinde harekete geçme ve karar vermesi sorgulanıyor. Performansın yarısında sanatçı; ipleri, etrafta bulunan insanlara uzatıyor. Performansın alt metnine nazaran artık izleyici, yapının bir kesimi olarak toplum içinde ayakta kalmanın karar vericilerinden biri pozisyonuna ulaşıyor. “Sistemi nereye götürmek istiyorsunuz?” sorusu izleyicilere soruluyor.  

Daha fazla sessizlik. 

Dora García’nın Binlerce Yıldır İki Gezegen Çarpışıyor isimli performansında; iki alanda bulunan iştirakçiler, temas etmeden birbirlerine bakıyorlar. Göz temasının kesilmediği, sessizliğin ve olabildiğince hareketsizliğin korunduğu görülüyor.  

Şiirsel bir anlatımı olan çalışmada iki gezegenin tek gezegen hâline gelmesi öyküleniyor. Çarpışmada; fizikî olarak birbirine yakın iki insanın, bulundukları alanlarda arayı korumak için uğraşları sergileniyor. 

Biz de onunla öfkelenmeli miyiz? 

“Üç dakika boyunca ayağına boya alıp duvara vuran sanatçı, nasıl bir şey anlatmak istiyor olabilir ki?” sorunuzu duyuyor ve karşılığını veriyoruz.  

Prue Stevenson, kendisi üzere otizm spektrumuna sahip bireylerin güçlerini atmalarının zorluğuna dikkat çekiyor ve tekrar eden, dokunsal hareket içeren performanslar gerçekleştiriyor. Tekvando siyah jenerasyonu sahibi olan sanatçı, performans sanatıyla gücünü ve kanılarını aktarabiliyor. 

Kendine yardım edemeyen robotu unutamıyoruz. (Acaba emellerden biri de bu muydu?) 

Tabii ki çalışmayı gerçekleştiren Sun Yuan ve Peng Yu, çalışmalarının ses getirmesini ve unutulmamasını istemiştir. Lakin bir makinenin çalışması olarak aklımızda kalması ise gerisindeki planlamaya haksızlık olabilir.  

Bir makineyi hayattaymış üzere gösteren performansın çıkış noktası ‘makinelerin stant alanında kullanılabilirliğinin’ sorgulanmasından doğuyor. Savunmasız görünen ve kendini daima olarak tekrar tekrar paklığa mahkûm bulan makine, izleyicilerde farklı his ve fikirleri uyandırmayı başarıyor. Sun Yuan ve Peng Yu, sanat dünyasında kara mizahlarıyla biliniyor. Bu yapıtlarıyla; aktüel insanlık sıkıntılarını ilginç, politik ve şiddet içeren bir halde yansıttıkları düşünülüyor. 

Yoko Ono’nun ‘sessiz’ lakin çok sesli performansı.

Yoko Ono’yu müzisyenliğinden, sanatçılığından yahut John Lennon ile olan aşk kıssasından duymuş olabilirsiniz. Performans sanatları da gençlik yıllarından beri hayatımızda olan Ono, 1964 yılında Kesilmiş Parça yapıtı ile dikkatleri çekmeyi başarmıştı.  

Kadın vücudunun sanatta oynadığı rolü irdelenen performansta; iştirakçiler, sanatkara yaklaşıp kıyafetlerinden diledikleri kadar kesimler kesebildiler. ‘Cut Piece’, bugün hâlâ gündeme gelen ve performans sanatının, feminist sanatın ve iştirakçi çalışmanın öncülerinden görülüyor. 

“Çağdaş sanat, sokaklarda sizi takip edebilir.” dersek ne düşünürsünüz? 

Evet, yanlış duymadınız. 1969 yılında sanatçı Vito Acconci, New York sokaklarında rastgele insanları takip etmiş. Bazen saatler bazen dakikalar süren bu takip süreci için sanatçı, kendinden uzaklaştığını ve adanmışlıkla hareket ettiğini belirtiyor.  

Gerçek insanları heykel üzere kullanmak. Lakin neden bu türlü? 

Yakın vakitte insanları ve heykellerini bir ortaya getirerek sıra dışı performanslar sergileyen Anna Uddenberg, görüntüde görmüş olduğumuz Kontinental Kahvaltı Sandalyesi standının farklı çeşitlerini de gerçekleştiriyor. Sanatçı; vücudu, değiştirilebilecek ve denetim edilebilecek bir obje yerine koyuyor.  

Heykellerinde; hastane, uçak koltuğu ve otel odası izlenimi görmemiz ise dünyanın işleyişine ahenk sağlarken geçirdiğimiz sürece bir gönderme olarak görülüyor. Dizaynlara yerleşen bayan ve adamlar artık heykelin, hasebiyle da sistemin bir modülü oluyor.  

Yattığın yerden sanat olmak hangimizin hayali olmaz ki? 

Threaded of Memories, anıların ipliği ya da dizisi olarak da söyleyebileceğimiz düş üzere bir yeri bize gösteriyor. Siyah iplikler, yatakları sarıyor ve birbirlerine bağlıyor. Yapıtı oluşturan Chiharu Shiota, uyuyan insanların da rüyalarının birbirleriyle bağlantılı olduğunu söylüyor.  

Yatakları tercih etmesindeki en büyük tesirinin çoğunluğumuzun yatakta doğup ölmemizden geldiğini belirtiyor. Hayallerle, uykuyla, kaygıyla, vefatla karşılaşılan hayatın yatakta başlayıp bittiğini ekliyor. 

Klişenin dikkat çekme etkisi.  

Yükseklik korkusu, saklanma yahut bir aksiyon sinemasından sahne üzere duran bu performansın gizemi, isminde gizli. Korkmuş Adam isimli performansın canlandırmasında Danish Bangemand bulunuyor.  

Sevgi ve Anlayışın Destansı İsrafı isimli sergiyi canlandıranın, Hollywood sahnesinden çıkıp bize gelen bir tipleme gibi olması, anlamlandırmamıza yardımcı oluyor. 

Ayna kırmak yedi yıl uğursuzluk getiriyorsa bu performanstan matematik sorunu çıkarabiliriz.

On Dört Eksi Bir, Michelangelo Pistoletto tarafından 2013 yılında ortaya konmuş çalışmalardan biri. Pistoletto, çalışmalarında aynaları; isimlendirmelerinde de aynaların sayılarını kullanıyor. On dört aynanın on üçünü tahta bir çekiç yardımıyla kırması, performansın tek öznesi.  

Sanatçı, yapıtı için aynaların yeri genişlettiğini ve izleyicileri çoğalttığını vurguluyor. Aynanın kırılması ile yansıtmanın kaybolmadığını, tersine çoğaldığını öne sürüyor. Pistoletto, kırılan aynaların parçacıklarında, geçmişin anılarının belgeleri olduğunu düşünüyor.  

Bir çakalla ‘koyun koyuna’ uyumak. 

Amerika’yı Seviyorum, Amerika Beni Seviyor. Performansın ismi de kendisi kadar enteresan görünüyor. 1974 New York’unda sanatçı Joseph Beuys, keçelere sarılıp ambulans ile getirildiği stant salonunda üç gün sekiz saat boyunca bir çakal ile kafeste kapalı kalıyor.  

Dönemin Amerika’sının kültürel karmaşasına mana arayışında olan Beuys, çakalın düzenbaz ve yırtıcı imgesinin arkasında farklı manalar olduğuna inanıyordu. Amerika’nın manevî hayvanı olarak gördüğü çakal ile performansı sırasında göz temasları ve hareketler ile bağlantı kurmaya çalıştı. Sanatçı, performansı sonunda tekrar ambulans ile havaalanına döndü ve bir daha stant salonu hariç Amerika’da hiç adım atmadı. 

Sabah uyandığımızda seni çok âlâ anlıyoruz. 

İlk olarak Mona Hatoum tarafından 1985 yılında gerçekleştirilen bu çıplak ayakla yürüme hareketi (Performance Still) hakkında alt metinler bulunmuyor. Sanatkarın, performansı boyunca çıplak ayakla bir saat yürüdüğünü ve ayak bileklerine o periyotlarda ekseriyetle polislerin giydiği bir botu bağladığını biliyoruz.  

Sanatçının iletisini bilmesek de kendimiz anlamlar çıkarabiliriz. Tıpkı öbür bir sanatçı olan Chris Thomas’ın yine canlandırması üzere. 

Yaz sıcaklarında yapmak istediğimiz; 

Erimesi yaklaşık 9 saat süren buz kütlesini Mexico City sokaklarında sürükleyen Francis Alÿs; kış günlerinde üşütecek, yaz günlerinde serinletecek bir manzara sergiliyor.  

Mexico üzere sıcak iklime sahip bir bölgede, sokak satıcıları için buzun değerli olması ve kendisinin buzu yok oluşa sürüklemesi absürt bir lisanla anlatılmışa benziyor. Sanatkarın başlığına eklediği üzere, bazen bir şeyi yapmak sizi hiçbir şeye götürür.

Sona yaklaşırken “geri sayım” yapalım.

“Geri Sayım” sergisinde canlandırılan “Kum Sütunu”, Roman Signer’ın şaşırtan çalışmalarından biri. Standın tamamı bozulmaların nesneye tesirlerini gösteriyor. Sürecin geri sayımı ve kaçınılmaz sona ulaşım izleyiciler tarafından tecrübeleniyor. 

Signer’ın performansında da sekiz ila on iki kum dolu kovanın üst üste dizilip akabinde yıkılmasını sergiliyor. En alttaki kovanın kenarında delik açılmasıyla dökülen kumun tüm kovaları yıkması ise kaçınılmaz sona ulaştırıyor. 

Yaşamla sanat ortasında bir seçim.

Tercih ettikleri yolun; güçlü, birçok vakit reaksiyon çekebilen bir seçenek olduğu, örnekler yakından incelendiğinde daha âlâ görülüyor. Sanatın; yaşama, topluma, hislere ayna olabildiğini biliyoruz. Sanatkarın kendisine yakından bakınca daha kuvvetli bir ikilemin perdesi aralanıyor. Hayatı anlatabilen bir seçeneğin, hayattan alıkoyabileceği riski belirmeye başlıyor.  

Sanat her vakit güç yollardan geçmek zorunda değil. Bazen kolay bir cümle, kolay bir hareket tüm manası yakalayabilir. Sanatkarlar ilgi alımlı eserler ortaya çıkarıp toplumun dikkatini toplamayı başarıyor. Geriye sorguladığımız tek bir şey kalıyor; topluma yapıtı anlatmak gerekli mi, yoksa anladığımızla mı kalmalıyız?

Performans sanatının bilinen isimlerinden Marina Abromovic;

Daha fazla sanat içerikleri;