Cumhuriyet’in 1. Yılında Yaşanan Erzurum Depremi ve Atatürk

Erzurum ve etrafı tarihin çeşitli devirlerinde savaş ve işgalin dışında doğal afetlerle de uğraş etmek zorunda kaldı. Sel ve zelzele üzere doğal afetler, kentin coğrafik yapısını etkilediği kadar; insanların psikolojisinde de unutulması güç travmalar yarattı.

Deprem jenerasyonunda yer alan Erzurum’da, Cumhuriyet şimdi 1 yaşındayken birinci zelzele 13 Mayıs 1924’te gerçekleşti. Halk için çok sarsıcı olan bu durumun üstüne 6 Eylül 1924’te ikinci ve 13 Eylül 1924’te üçüncü sarsıntı yaşandı. 

13 Eylül 1924’te olan ve merkez üssü Pasinler olan sarsıcı zelzele, Türk halkı için hayli büyük bir tesire sahipti. Kayıtlarda 1 dakikaya yakın sürdüğü ve 6.8 civarlarında bir şiddette olduğu belirtilen sarsıntı, başka iki zelzeleye nazaran bölgede çok daha yıkıcı sonuçlara sebep oldu. Atatürk, haberi alır almaz Erzurum halkının yanına koştu.

Pasinler’de meydana gelen depremde 214 kişi hayatını kaybetti.

Depremle ilgili bilgilere Mustafa Kemal Atatürk’ün tarafına gönderilen telgraftan ulaşmaktayız. Vali Zühdü imzalı telgraftaki bilgiler, 12 unsurdan oluşuyor ve sarsıntıyla ilgili tüm bilgileri içeriyordu. Telgrafa nazaran; sarsıntı, Pasinler, Narman, Hınıs ve merkezde hissedilmişti. Erzurum’da minareler yıkılmış, 25 kadar meskenin duvarı çatlamış ve bir kız çocuğu hayatını kaybetmiştir. Narman’da 90’dan fazla mesken kısmen yıkılmış fakat can kaybı yaşanmamıştır. Hınıs ve köylerinde de konutlar yıkılmış, can kaybı olmamıştır.

Pasinler’e bağlı Horasan’da 11 köy büsbütün yıkılmış, 44 kişi ölmüştür. Öbür meskenler oturulmayacak durumdadır. Horasan’da ise birtakım bölgelerden bilgi alınamamıştır. Karayazı’da iki meyyit vardır, meskenler hasarlıdır. Hafif yaralılar tedavi edilirken ağır yaralıları Erzurum’a getirmek için heyetler gönderilmiş ve Köprüköy’e kadar açık olan tren sınırında bu iş için özel tren hazırlanmıştır. Bu türer bilgilerle ilerleyen telgrafın son hususunda ise hüzünlü halkın Cumhurbaşkanı’nı hasretle bekledikleri müellif.

Anadolu gezisini iptal eden Mustafa Kemal Paşa, derhal sarsıntı bölgesine iştirak etti.

Erzurum Belediye Lideri Mehmet Nafız Dumlu ile Belediye ve Vilayet Encümeni Üyeleri bir telgraf çekerek Atatürk’ü Erzurum’a davet etti. Atatürk ise zelzele sırasında Anadolu seyahatindeydi. Deprem haberini Trabzon’da almıştı. Bu telgraf ve davet karşısında Anadolu’da gerçekleştirdiği seyahat planını değiştirerek Erzurum’a gitmeye karar verdi. Mustafa Kemal Atatürk, Erzurum’a gerçek yola çıkmadan evvel Erzurum Belediye Başkanlığı’na ve Erzurum Valiliği’ne şu telgrafı çekti:

“Depremin meydana getirdiği ölümlere ve yıkımlara dair vermekte olduğunuz bilgileri son derece üzülerek okuyorum. Bütün Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında sürdürmek üzere başladığım geziyi, bu elim vaziyet karşısında yarıda bırakma kararını verdim. Trabzon-Erzurum yolunun durumu ve Trabzon’da yararlanılabilecek araba bulunmaması münasebetiyle bu yolla çabucak hareket olanaksız görülmüştür. Gereken araçları hazırlattırarak öbür bir istikametten hareket edeceğim. Saygıdeğer hemşerilerime maruz kaldıkları musibet hasebiyle içimin kan ağladığını ve acılarını azaltmak için en tesirli biçimde çalışılacağının kendilerine duyurulmasını rica ederim.”

Deprem bölgesine gelen Cumhurbaşkanı’nı halk, büyük bir kalabalıkla karşıladı.

Halk, 30 Eylül’de Erzurum’a varan heyeti buruk bir sevinçle karşıladı. Etraf kasaba ve köylerden gelen atlı ve yayan binlerce Erzurumlu, dernekler, heyetler, temsilciler, askerler, içten şovlarla Gazi’yi ortalarına alarak “çok yaşa” sesleriyle selamladılar. Belediye Lideri Nazif Beyefendi, öncelikle Atatürk’ten Erzurum’un yeni caddesinin açılışını yapmasını rica etti. Bunun yanında caddeye “Gazi Kemal Caddesi” adını vermek istediklerini belirtti. Atatürk ise karşılık olarak “Ben faniyim, fakat Cumhuriyetimiz ebediyen yaşayacaktır. Caddeye Cumhuriyet isminin verilmesi daha uygun olur” diyerek caddeye kendi adının değil “Cumhuriyet” adının verilmesini önerdi.

O günün akşamı, Cumhurbaşkanı ve heyetinin onuruna düzenlenen yemekte zelzeleyle ilgili fikirlerini lisana getiren Mustafa Kemal Atatürk, yaraların sarılması için ellerinden geleni yapacaklarını beyan eden his dolu konuşmasını gerçekleştirdi:

“Arkadaşlar! Erzurum’a o denli bir vakitte gelmek istiyordum ki, cumhuriyetin bayındırlık ve refah alanında üstlendiği misyonlar, burada beklediğimiz eserler baştanbaşa gerçekleşmiş olsun. Merkezde, bu gayeyle çalışıyorduk. Bu türlü bir sonucun ortaya çıkmasının sebeplerini hazırlamakla uğraşıyorduk. Lakin son günlerin felâketi her türlü kanıyı ortadan kaldırdı. Felâkete dair aldığım haberlerden son derece üzülmüş olarak, derhal bölgeye hareket ettim. Biliyorsunuzdur ki, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında büyük bir seyahat yapmak için yola çıkmıştım. Lakin Trabzon’da o üzücü haberi alır almaz, buraya koşmak, burada felâkete uğrayanlarla sıkıntıları paylaşmak en büyük isteğim oldu. Depremin bu bölgede yaptığı yıkımdan içim kan ağlıyor.

Efendiler! Kuşkunuz olmasın ki, Erzurum’daki sarsıntıdan hüzünlü olan bütün bir millettir. Bütün Türk Dünyası’nın kalbi, tıpkı benim acılarımla atmaktadır. Toplumun bu kedere yalnız manevi ilgiyle kalmayacağı; ortaya çıkan felâketi azaltmak için maddi olarak da yardım vazifesini yapacağı nihaidir.

Hükümetimizin Erzurum felâketiyle, felâkete uğrayanlarla çok yakından ilgili olduğunu, yalnız resmi vazifesi gereği değil, insani, vicdani hislerle acıları hafifletmek için gereken tedbirleri almaya çalışacağını ehemmiyetle belirtirim. Benim buraya gelişim, birebir vakitte hükümetin de gereken bilgiyi almasında ayrıyeten vakit kazandıracaktır. Mümkün olan her şey yapılacak; durumu düzeltmeye deva bulunacaktır. Bu felâkete uğrayanlara, hükümetin ivedi yardımı kuşkusuzdur. Buraya gelmekliğim, felakete uğrayanların durumlarını yerinde direkt inceleyerek bulabileceğim tedbirleri, hükümet merkezine bildirmek konusunda faydalı olacaktır.”

Ardından zelzelede hasar gören ilçe ve köyleri ziyaret etmeye başladı. Bilhassa sarsıntıdan etkilenen vatandaşlarla yakinen ilgilendi. Erzurum valisi Zihni Bey’in başkanlığında kurulan “Zelzele Felaketine Uğrayanlara Yardım Komisyonu”nun toplantısına katılan Atatürk, gerekli bilgileri aldıktan sonra bahis ile ilgili gelişmelerde bulundu.

Anadolu’nun dört bir yanını ziyaret eden Mustafa Kemal Paşa ve heyeti, bölgedeki hasarları tespit ettiler.

2 Ekim günü Hasankale’ye giden ve halkın gözünde bir baba kimliğine sahip olan Atatürk’ün bölgeye gelişi, halk için moral kaynağı olmuştu. Mustafa Kemal Atatürk, bu bölgede de insanlardan şahsen kederlerini dinledi; bölgenin durumu hakkında bilgi alarak neler yapılabileceğini düşündü.

Köylülerle Gazi’nin harabeler ortasında dertleşmeleri, içten hislerle bir baba-evlat üzere kucaklaşmaları, vatandaşların içine umut doğurdu. Mustafa Kemal Paşa, halka; dertlerinizi dinleyip, durumu anladıktan sonra maddeten ne üzere yardımlarda bulunulabileceğini, hükümetçe yapılacak görüşmelerde gereksinimleri tespit etmek istediğini de açıkladı.

“Cumhuriyetimiz ve kurtarıcımız sağ olsun.”

Cumhurbaşkanı ve heyeti, 4 Ekim 1924 Cumartesi günü saat 11.00’de Sarıkamış’a gitmek üzere Erzurum’dan hareket ettiler. Sarıkamış’taki halk ve köylülerin gösterdiği sevgi ve bağlılıkları, Atatürk’e ve devletine olan inanç ve ümitlerinin ne kadar çok olduğunu gösteriyordu. Gazi Paşa, yolda sarsıntıdan hasara uğrayan her köye uğrayarak oradaki halkla görüşmüş, muhtaçlıklarını sormuş ve yapılacaklar hakkında açıklamalarda bulunmuştu. Her yörede ise aldığı yanıt değişmiyordu:

“Üzülmeyiniz Paşam, Cumhuriyet hükümetimiz var olsun, kurtarıcımız sağ olsun, biz hiçbir şey istemeyiz, onların sayesinde biz bu köyleri altından yaparız…”

Sarıkamış halkında da daima bir ağızdan “Yaşasın Cumhuriyet, Yaşasın Cumhurbaşkanımız” sesleri duyuldu. Cumhurbaşkanı ve beraberindekiler 5 Ekim 1924 Pazar gününü Sarıkamış’ta geçirerek bölgeyle ilgili incelemede bulundular. Sarıkamış’tan zelzele bölgesine gereken kerestenin bu bölgede hazırlanıp, gönderilmesi konusunu incelediler. Bütün birliklerin bu hususta istekli hizmetlere hazır oldukları da görüldü.

Bölgede savaşlardan ve güç günlerden miras kalan yoksulluğa Atatürk derman oldu.

Cumhurbaşkanı evvel vilayeti, belediyeyi, Halk Partisi’ni, Türk Ocağı’nı, “Kız İlkokulu”nu ziyaret etti. Daha sonra ilgililerden sarsıntı hakkında bilgiler alındı. Nelerin yapılması gerektiği konusunda talimatlar verildi. Türk Ocağı’nda onurlarına düzenlenen ulusal oyunlar şovlarına katıldılar. Yapılan konuşmalar ortasında manalı ve his dolu bir konuşma dikkat çekiyordu.

“Kars Numune Okulu”ndan bir genç:  “O meşum kara günlerin ve kara kuvvetlerin, bugünkü halk ve hükümetinde ve biz Türkleri sonsuz mutluluğa eriştiren Cumhuriyet bölümünde, artık yeri yoktur ve olmayacaktır..”

6 Ekim’de vardıkları ve 40 yıldır anavatandan başka kalan Kars’ın en değerli gereksinimi ise ulusal eğitimdi. Bu konuda gereken emirler verildi ve 6/7 Ekim 1924 gece yarısından sonra trenle Sarıkamış’a dönüldü. Seyahatleri, buyrukları, görüşleriyle ilgili bilgileri Atatürk, bir telgrafla Başbakan İsmet Paşa’ya gönderdi.

Atatürk’ün İsmet Paşa’ya gönderdiği doküman şöyledir:

Başbakan İsmet Paşa Hazretleri’ne,

“6.10.1924 sabah trenle Sarıkamış’tan Kars’a gittik. Kars’ta bütün halk, köylerden otomobilleriyle gelen çiftçiler ve garnizondaki subay aileleri tarafından, çok içten şovlarda bulunuldu. Kars vilayeti ilçeleri ve Ardahan vilayeti, davet ve hürmetlerini sunmak için Kars’a özel heyetler göndermişlerdi. Bütün hudut vilayetlerimizi görmeğe vaktim uygun olmadığından çok üzgünüm. Kars’ta hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Partisi, Türk Ocağı ve Kız Okulu’nu ziyaret ettim. Genel olarak gördüklerimden mutluyum. Özellikle Türk Ocağı’nda ağır bir gençlik, çok büyük bir ilgi gösterdi. Hisli anlar yaşandı. Anavatana yeni katılmış olmalarından ve özel durumları nedeniyle hükümetçe bu bölgeye fazla bir ilgi göstermek gerekmektedir. Buralarda anlayışlı, hassas, girişken ve mahallî gereksinim ve gereklerini takdir ve karşılamaya güçlü bir yönetim merkezi kurulmasına mecburilik vardır. Şimdiye kadar Kars’ta çoğunluğu vekil olmak üzere dokuz vali gelip, geçmiş. Kars’ta yaptığım incelemeye nazaran, on üç konut yıkılmış ve (85) insan açıkta kalmıştır. Kısmen zedelenmiş meskenler de vardır. Hükümetçe ayrılan iki bin liranın harcanmasından sonra gerekirse, Erzurum Zelzele Felaketzedeleri Kuruluna da yardım önereceğim.  Bugün (7.10.1924) Sarıkamış’ta kalarak, kereste kesim ve ulaştırma ve birlikler hakkında kumandanlarla görüşeceğim ve yarın 8.10.1924 Erzurum’a hareket edeceğim efendim.”

• Kaynak: Ertuğrul Zekai Ökte. Mustafa Kemal Atatürk’ün Yurtiçi Seyahatleri 1922-1938 Tarihi Araştırmalar Vakfı, İstanbul 2000 ss. 295-303.

Atatürk, Eşi Latife Hanım ile birlikte felaket bölgesini dolaşarak halkın durumunu tespit etti.

10 gün deprem bölgesinde kalan Atatürk, her gittiği yerde halkın ortasına girdi, halkı dinledi, halkın acılarını paylaştı. Yüzyıllardır kaderine terk edilmiş bu topraklardaki beşerler, birinci büyük felakette cumhurbaşkanının yanı başlarına kadar gelip dertlerini dinlemesinden çok şad olmuştu. Cumhuriyet, “kimsesizlerin kimsesi” olmaya başlamıştı.

Daha yeni kurulan Cumhuriyet, harika bir seferberlikle sarsıntının yaralarını sarmaya var gücüyle uğraş etti. Atatürk’ün önderliğinde felaketzedelere ve meskeni olmayan muhacirlere evler yapıldı. Evlerin tadilatı için askerler de görevlendirilerek yıkılan meskenler süratli bir formda yenilendi.

Evlerini, yurtlarını terk etmek istemeyenler de ev üretim çalışmalarına gönüllü olarak katıldı; 8 Ekimde başlayan çalışmalarla 13 Kasım’da meskenler yapılarak insanınların barınma sorunu halledilmişti. Afetzedeler, konutlarına kavuşmanın memnunluğu ve duydukları şükranı Pasinler ilçesi halkı ismine teşekkür için TBMM’ye telgraf çekerek lisana getirdiler.

Türkiye’nin birinci sigorta şirketi sarsıntıdan çabucak sonra kuruldu.

Depremden sonra Atatürk’ün talimatlarıyla kurulan Anadolu Sigorta, Cumhuriyet’in birinci yıllarından beri hizmet vermektedir. Cumhuriyet’in 85. yılına özel hazırlanan bir reklam sineması yayınlandığı sırada “Anadolu’nun gururlu insanı kimseye muhtaç olmasın diye o günden yalnızca 6 ay sonra Atatürk’ün talimatıyla..” sloganı hepimizin gözlerini doldurmuştu. İşte o reklam sineması:

Deprem sonrası yapılan yardımlar

• Erzurum’da Atatürk’ün onayı ile “Hareket-i Arz Felaketzedegânı Komisyonu” kuruldu. 
• Cumhuriyet Halk Partisi Hükümeti, 17 Eylül 1924 tarihli 879 numaralı kararnameyle depremzedelere toplam 160 bin liralık yardımda bulundu.
• Hilal-i Ahmer (Kızılay), 1000 battaniye, çamaşır, çorap, avcı yeleği ve çadır gönderdi.
• Ziraat Bankası, yardımları ücretsiz olarak bölgeye ulaştırarak depremzede çiftçilere iki yıl müddetli kredi imkanı sağlayıp çiftçilerin borçlarını erteleyecekti.
• Cumhurbaşkanı Atatürk, bölgede doktor bulunmayan ilçelere sağlık personeli ve gerekli sıhhat gereci gönderdi.
• Depremden etkilenen kazalardaki memurlara avans ödemesi yapıldı.
• Kışa kısa bir müddet kaldığı için insan ve hayvanların barınması için acil barınak yapılmasına ve kereste muhtaçlığının Sarıkamış ormanlarından karşılanmasına karar verildi.
• Gazeteler, yardım kampanyaları düzenledi. Kampanyalar sonunda Akhisar ve Ordu’dan 2000 lira toplandı. İstanbul Belediyesi 20 bin lira, Zonguldak Belediyesi 500 lira, Edirne Belediyesi 600 lira, Paşa ili Gazetesi sahibi Kasım Efendi 300 lira, Konya Mebusu Refik Bey 500 lira, Resimli Ay, Fotoğraflı Hafta mecmuaları da 2500 lira yardımda bulundular.
• 1 Ekim 1924’te Atatürk 10 bin lira, eşi Latife Hanım 10 bin lira, beraberindeki vekiller de 300’er lira ile 50’şer lira arasında değişen yardımlarda bulundular.

• Sadece yardımlar bunlarla hudutlu kalmadı, uluslararası yardımlar da yapıldı. Fransa hükümeti 50 bin Frank, Mısır Hidivi Abbas Hilmi Paşa 50 bin lira, Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı Kızılhaç Komitesi 2000 Frank, Japon Kızılhaçı 1000 İsviçre Frankı, Amerika Salib-i Ahmer’i 1000 lira, Uluslararası Kızılhaç Komitesi 5000 Frank yardım gönderdiler.

Bilime değer veren Mustafa Kemal Atatürk’ün yer bilimi ile ilgili tuttuğu notlar da dikkat cazipti.

Mustafa Kemal Atatürk’ün kendi notları ortasında yer bilimi ile ilgili kaleme aldıkları da epeyce dikkat alımlı. Tarihe ve yer bilimine olan ilgisini, onun kelamlarının de altını dolduran bilimsel çalışmalarla desteklemiştir. Bilime sahip çıkan bir toplum oluşturma isteğini taşıyan Atatürk, günümüzün tam tersine büyük bir kararlılık ile bu kanılarını yaşatmaya çalışmıştır.

“Bugünkü kuşağın (Eosen devri) ceddinden itibaren ne üzere biçimlerden geçtiğini çabucak adım adım takip etmek mümkündür. Büyük göğüslü hayvanların çağıdır. Birinci insanların fosilleri azdır. Birçok boşlukları doldurmak lazımdır. …not Kemozoik, 40-4 milyon sene önce, göğüslü hayvanlar, otlar, kara ormanları devri…”

Mustafa Kemal Atatürk, bilime duyduğu hürmet ve atfettiği ehemmiyeti her keresinde lisana getirmiş, her büyük felakette milletinin yanında olmaya çaba etmiş ulu bir liderdir. Değerli kelamlarının günümüzde bile hala ne kadar geçerli olduğu da epey açıktır.“Felaket başa gelmeden önce önleyici ve kollayıcı önlemleri düşünmek lazımdır, geldikten sonra dövünmenin faydası yoktur.” 

• Kaynaklar: Mehmet Lider, Atatürk’ün Yurt Seyahatleri, Ankara, 1975, “1924 Erzurum Sarsıntısı ve Gazi Mustafa Kemal Paşa”, Atatürk’ün Sonbahar Seyahatleri ve Erzurum Sarsıntısı, Tarih Boyunca Erzurum’da Meydana Gelen Zelzeleler, 1924 Erzurum Depremi’nde Yurtdışı Yardımları.
• Fotoğraflar Erzurum Arşivi’nden alınmıştır.