Bunu Okullarda Öğrenemezsiniz: Atatürk’ün Soyunun Dayandığı En Eski Şahsiyet Olan “Hasan Can” Kimdir? (500 Yıl Önce Yaşadı)
Ulu Lider Mustafa Kemal Atatürk’ün soy kütüğü en çok merak edilen mevzular ortasında. Cumhuriyetimizin 100. yılına özel, bu manalı günde kendisini anmak ve biraz da olsa başlardaki soru işaretlerini gidermek ismine sizler için küçük bir araştırma yaptık.
Arşiv evrakları incelenerek gerçekleştirilen Atatürk’ün ailesi ile ilgili çalışma, şu an içeriğimize de ışık olacaktır. Birçok araştırmacı tarafından gerçekleştirilen şecere sonuçları incelendiğindeyse Atatürk’ün hem anne hem de baba soyunun Anadolu’ya göçen yörüklerden geldiği doğrulanıyor.
Baba tarafının 15, anne tarafının 13 nesil öteye götürüldüğü araştırma sonucunda Atatürk’ün büyük büyükdedesinin bugün Bursa’nın Yeşil Türbesi’nde yer aldığı görülüyor. Gelin birlikte bu baş karışıklığını biraz da olsa giderelim.
Bu hususla ilgili birçok araştırma yapıldı.
Enver Behnan Şapolyo, Mustafa Kemal Atatürk’ün anne ve baba soyuyla alakalı çalışmalar yürüten birinci kişidir. Bilhassa Makbule Hanım ile de görüşme yapan kişi olması bakımından kendisinin yaptığı çalışma, doğruluk bakımından önem arz ediyor.
Faik Reşit Unat ise mevzuyla alakalı araştırma yapmış ve Şapolyo’nun vermiş olduğu bilgileri araştırmasında tartışmıştır. Ancak bu çalışmalardan en bilineni ise Şevket Süreyya Aydemir’in “Atatürk’ün Baba Soyunun Şeceresi” başlıklı araştırmasıdır. Verdiği bilgiler, -biraz eksik olsa da- baba soyuyla alakalı kıymetli bir kaynak niteliği taşır.
Ömer Sami Coşar ve Burhan Köksel de hususla ilgili değerli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Bilhassa Köksel, aile efradından kimi bireylerle dost olduğu için bu çalışmada kıymetli dokümanlara de yer veriyor.
Daha pek çok çalışma, Atatürk’ün soyuyla ilgili bizlere kıymetli bilgiler veriyor.
Bunların ortasında ömrünü Atatürk’ün hayatıyla ilgili atılan iftiraları ortaya çıkarmaya adayan Araştırmacı Muharrir Mehmet Ali Öz de var. Öz, gerçekleştirilen çalışmaların içerisinde Atatürk’ün soyuyla ilgili kâfi bilgilerin olmadığını tabir etmiştir. Bu hususla ilgili kollarını sıvayan Öz, hususla ilgili ilk kitabını da 2014’te yayımlamıştır.
Atatürk’ün babası Ali İstek Bey’in soyunun Selanik Mevlevihanesi Postnişin Pir Hasan Efendi’ye kadar uzandığını kitabında belgelemişti. Babasının o devirler vakıflarda çalıştığı yıllara ilişkin evraklar, yaşadıkları bölgelere ilişkin bilgiler tıpkı kaynakta yer alıyor.
Bu evraklarda farklı bir bilgi de var:
Mehmet Ali Öz, verdiği evraklara nazaran Atatürk’ün babasına bağlanan emekli maaşına kadar kelam etmişti. Lakin değişik kısım şu ki, belgelere nazaran Atatürk’ün doğum tarihinin 1881 değil de 1877 olduğu görülüyor. Ali İstek Efendi’nin 1893 emekli maaş evrakına bakan Öz, Mustafa Kemal’in o yıllarda 16 yaşında olduğu bilgisine ulaşmış.
Osmanlı arşiv evrakları, tapu tahrir defterleri, nüfus ve temettuat defterleri üzere birçok dokümana dayanarak bilgileri veren Mehmet Öz, Atatürk’ün dedelerinden birinin Yeşil Türbe’de olduğunu da söylüyor.
Osmanlı periyoduna ilişkin kaynaklarda, Atatürk’ün ailesinin Balkanlar’a mecburî göç ettirilen Türkmen aşiretlerinden olduğu belirtilir.
Aileler, Anadolu’dan farklı tarihlerde Konyar ismiyle bilinen bölgelerden Balkanlar’a yerleştirilmiştir. Bu bilgiler, Aşıkpaşazade, Oruç Beyefendi ve Neşrî tarihlerindeki bilgilere dayanmaktadır. Osmanlı periyoduna ilişkin bu kayıtlarda, 1385’te Saruhan’dan Serez’e, 14. yüzyılın birinci yarısında Aydın civarından Selanik’e çeşitli Türkmen aşiretlerinin gönderildiği belirtilir.
Atatürk’ün ailesiyle ilgili kitaplardaki soy bilgilerinin kayıtlarına bakıldığında göçlerle ilgili Osmanlı’nın Murat, I. Bayezid, I. Mehmet, II. Murat ve II. Mehmet devirlerinde Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden Balkanlar’a zarurî göçlerin gerçekleştiği biliniyor. Bu devirde, farklı tarihlerde sürgün yahut fetih yoluyla Balkanlar’a gönderilen aileler; çeşitli bölgelerdeki kent, kasaba ve boş yerlere yerleştirilmiştir.
Ancak sorun şurada: Türkmen-Yörük ailelerinin Balkanlar’a göçüyle ilgili kesin bilgiler veren kaynak neredeyse yok.
Bu durum, Atatürk’ün ailesi için de geçerli. Çeşitli kaynaklarda Atatürk’ün anne ve baba tarafının Balkanlar’a göç ettirilen ailelerden olduğu belirtilse de dokümanların ve tarihi kayıtların eksikliği araştırmacıları zorluyor. Göç sırasında hangi tarihte ve hangi bölgeden geldikleri, hangi aileden oldukları net değil.
Osmanlı arşivinde bulunan evraklara nazaran, Atatürk’ün ailesi en az yedi-sekiz jenerasyon boyunca Selanikli olup, kentin önde gelen ve saygın ailelerinden birine mensuplardı. Atatürk’ün hayatına dair tüm kitaplarda, Ali İstek Bey’in ailesinin Aydın’ın Söke ilçesinden geldiği, Zübeyde Hanım’ın ailesinin ise Konya ve Karaman etraflarından olduğu tabir edilir. Zübeyde Hanım’ın ailesinin Selanik Sarıgöl-Eğribucak bölgesine, Ali İstek Bey’in ailesinin ise Kocacık (Kuzey Makedonya) ve etrafına yerleştikleri, daha sonra her iki ailenin Selanik’e göç ederek yerleştikleri belirtiliyor.
Aşıkpaşazade, Oruç Beyefendi ve Neşrî tarihlerinde “1385’te Saruhan taraflarından Serez’e, 14. asrın birinci yarısında Aydın civarından Selanik’e çeşitli Türkmen aşiretleri yerleştirildiği” bilgisi yer alıyor.
Atatürk’ün babası Ali İstek Bey’in ailesinin göç kıssası, Enver Behnan Şapolyo’ya nazaran “Aydın/Söke’den Mora’ya (Yunanistan), Mora’dan Kocacık’a, oradan Selanik’e” biçimindedir. Tarihçi Cemal Kutay ise, Konya/Karaman yahut Aydın/Söke’den göç ettiklerini, evvel Vidin’e (Bulgaristan), akabinde Serez’e (Yunanistan) gelip 1827’deki Rus yenilgisinden sonra Selanik’e yerleştiklerini belirtir.
Ayrıca Kutay, Kocacık nahiyesinin isminin bu Yörük Türkmen kümelerinden aldığını söz ediyor ve bu yörüklerin Türkleşme sürecinde değerli rol oynadığını vurgular. Zübeyde Hanım ve Ali İstek Efendi’nin aileleri Selanik vilayetine bağlı Manastır ve Debre sancağının ahalisi olan Vodina Sancağı’nın Sarıgöl bölgesine iskân edilmiştir. Aile, Langaza’dan Selanik’e göç etmiştir.
Zübeyde Hanım’ın Baraklı Köyü’nde (Bursa) doğduğu, kaynaklarda belirtiliyor.
Selanik ve etrafı, Osmanlı tarafından birinci kere 1394’te Yıldırım Bayezid’le fethedildi. Bu fetihle birlikte Batı Trakya’daki kent ve kasabalar ele geçirilerek Yenişehir alındı. Teselya’ya (Yunanistan’ı oluşturan 13 bölgeden biri) yapılan akınlarla bu bölgeler Türkler tarafından iskân edildi. Atatürk’ün hem baba hem de anne soyu, I. Murat döneminde Balkanlar’a iskân edilen Türkmen-Yörükleri’nden geliyor. Anadolu’dan göç edilerek Türkleştirilen Yörük ve Türkmenler, Rumeli’nin fethinden sonra buralara yerleştirilmiştir.
Sarıgöl nahiyesi ve köyleri, Manastır Vilayeti’nin Debrey-i Bâlâ Sancağı’na bağlı Vodina kazasının batısında yer alır ve Makedonya ile Tesalya’nın fethinden sonra Konya etrafından getirilen Türklerin iskân edildiği bir bölgedir. Atatürk’ün ataları, Anadolu’dan gelerek Selanik’in batısındaki Vodina Sancağı’nın Sarıgöl bölgesine, “Kayalar” (diğer ismi “Kocacık”) nahiyesine yerleşmişlerdir. Osmanlı arşivi kayıtlarında bu yer ayrıyeten “Kapucular (Kapucuzadeler) karyesi” olarak geçer.
Bu bahisle ilgili içeriğimizi aşağıdaki irtibattan okuyabilirsiniz:
Nafia Vekili Süleyman Sırrı Beyefendi ile Mustafa Kemal tarafından 1924 yılında oluşturulan şecere, Atatürk’ün soyunu başlangıçtan günümüze kadar takip eder.
Bu şecere, Zübeyde Hanım’ın babası Feyzullah Ağa’nın soyunu takip ettiğinde Feyzullah Ağa’nın babası İbrahim Ağa ve onun babası Hacı Abdullah Ağa olduğunu bizlere gösteriyor. Feyzullah Ağa’nın kardeşleri (Mustafa Efendi, Ayşe Molla, Emine Molla, Nimeti Molla) hakkında yeni bilgiler içerse de çocukları hakkında mevcut bilgilerden geridedir.
Eğer bilgiler doğruysa, Zübeyde Hanım’ın büyük dedesi Hacı Abdullah Ağa’nın İbrahim Ağa dışındaki öteki 4 çocuğu (Yakup Ağa, Aloş Ağa, Hanife Molla, Gülsüm Molla) ve onlardan günümüze ulaşan kollarını gösterir.
Genelkurmay ATASE Başkanlığı Arşivi’nde bulunan şecere, Atatürk’ün anne soyunu ayrıntılı bir biçimde gösteriyor.
Şecerenin kim tarafından hazırlandığı ve tarihi belirtilmemiş lakin içeriği ve eski harflerle hazırlanmış olması, Süleyman Sırrı Bey’in şeceresiyle benzeri bir tarihe işaret etmektedir. Molla Hasan’dan başlayan soy ağacında, Molla Hasan’ın İbrahim Ağa (Zübeyde Hanım’ın dedesi), Hacı Sıtkı, Mustafa Ağa ve ismi verilmeyen bir öbür çocuğu (Nefise Molla’nın babası yahut annesi) dahil olmak üzere toplam 4 çocuk bulunuyor.
Hacı Abdullah Ağa’nın başka şecerede bilinen soyun başlangıcı olarak gösterilen kısmı bu şecerede Mustafa Ağa’nın eşi Gülsüm Dudu’nun babası olarak geçiyor. Her iki şecerenin ana kaynaklardan açılan kolları neredeyse birebirdir. Sonuç olarak, Atatürk’ün anne soyunun bilinen birinci şahsiyeti “Molla Hasan” oluyor. Zübeyde Hanım’ın bir kardeşinin isminin “Hasan Ağa” olması da bu görüşü destekliyor.
Dede Molla Hasan’ın oğlu “İbrahim Ağa” (Zübeyde Hanım’ın dedesi) ve onun oğlu “Feyzullah Ağa” (Zübeyde Hanım’ın babası) bu soyun temsilcisidir.
Süleyman Sırrı Bey’in soyu ise Molla Hasan, onun oğlu Mustafa Ağa (Hacı Abdullah’ın kızı Gülsüm Dudu ile evli), onun oğlu Aluş Ağa (ilk eşi Ayşe Dudu, ikinci eşi Emine Molla)’nın ikinci evliliğinden olan 4 çocuğundan biri Zehra Hanım (eşi Müderris Yusuf Efendi) üzerinden gelmektedir.
Atatürk’ün hazırladığı şecerede Ali İstek Beyefendi soyundan en kök dedesi olarak belirtilen Molla Hasan, Osmanlı arşivi dokümanlarında “Hacı Sofu”, “Şeyh Hasan”, “Şeyh Hacı Hasan” isimleriyle anılan ve birebir vakitte Selanik Mevlevihanesi Postnişini olan bir şahsiyet olarak karşımıza çıkıyor.
Şeyh Hasan Efendi, Osmanlı arşivinde 1617 yılında kurulan Mevlevihane postnişinliğinin tarihine dair kayıtları içeriyor. Nüfus ve temettuat defterlerindeki kayıtlar, “Molla Hasan” isminin mevcut şecerede işaret ettiği kişinin Selanik Mevlevihanesi Postnişini Pir Hasan Efendi olduğunu doğruluyor. Bu dokümanlar, Molla Hasan’ın kökünü ve ailesinin Selanik Mevlevihanesi ile olan bağını da destekliyor.
Şecereye nazaran, Hacı Sofu’nun ailesinde muhtemelen en büyük dede Hasan Can Çelebi’nin ismini taşıdığı anlaşılıyor.
Şeyh Hasan’ın, nüfus defterleri kayıtlarına nazaran “Abdullah ve Ahmet” isminde iki oğlunun mensup olduğu aile, arşiv evraklarında “Sofuzadeler” olarak geçiyor. Hacı Sofu’nun (Molla Hasan) oğlu Ahmet’ten torunu Ali Ağa’nın jenerasyonundan gelenler, Atatürk’ün kuzeni olan Süleyman Sırrı ailesinin devam ettiği kolu oluşturuyor ve “Sofuzâdeler Ailesi” olarak biliniyorlar.
Şeyh Hasan Efendi’nin oğlu Meşayıhtan Pir Hacı Ahmet Efendi’nin kuşağından gelenlere “Sofuzadeler” denmiş. Lakin kayıtlarda bu aileye “Mevlevişeyhizadeler” ya da “Şeyhzadeler” de deniliyor. Meşayıhtan Pir Ahmet Efendi’nin 6 oğlu bulunmaktadır: Hacı Sofu oğlu Ali Efendi, Seyyit Mehmet Sadık Efendi, Pir Yakup Efendi, Pir Mehmet Ali Efendi, Pir İbrahim Ethem Efendi, Pir Hacı Ali İstek Efendi.
Hasan Can, Osmanlı padişahları Yavuz Sultan Selim ve Yasal Sultan Süleyman tarafından çok bedelli bulunuyordu. Kendisi Bursa’da 1567 yılında vefat etmiş ve Yeşil Türbe’nin bahçesine defnedilmiştir. Soy kütüğüne nazaran, Hasan Can’ın babası Hafız Mehmet ve dedesi Hacı Hafız Cemaleddin İsfehani’dir. Hafız Mehmet İsfehani, Akkoyunlu Hükümdarı Sofu Halil Bey’in oğlu Uzun Hasan ve Şah İsmail’in de hafızıydı.
Yavuz Sultan Selim’in dostu Hasan Can ve babasını 1514 Çaldıran Zaferi’nden sonra İstanbul’a getirdiği söylenir. Mehmet Ali Öz’ün verdiği bilgiler, Atatürk’ün soyunu Akkoyunlulara kadar götürüyor.
Ali İstek Efendi’nin ailesi, Pir Hasan Efendi’nin torunu Halveti Piri Hacı Ali İstek Efendi’den gelmektedir.
Osmanlı Arşivi’nde yer alan 1830, 1834, 1840, 1843 tarihli Selanik nüfus defterleri kayıtları ve 1844/45 tarihli temettuat defterine nazaran, Pir Ahmet Efendi’nin babası Pir Hasan Efendi’den sonra Selanik Mevlevihanesi postnişinliği vazifesine getirildiği anlaşılıyor. Selanik’in nüfuzlu ailelerinden “Mevlevizadeler” olarak bilinen bu sülale tıpkı vakitte “Sofuzâdeler” ve “Şeyhzadeler” olarak tanınıyor.
Aile, Selanik Mevlevihanesi Postnişini Pir Hasan oğlu Meşayıhtan Sofuzâde Pir Hacı Ahmet Efendi ve çocukları tarafından devam ettirilmiş. Şeyh Ahmet’in oğlu olan Pir Hacı Ali İstek Efendi 1797 yılında doğmuş, Halveti dergâhının önderi ve tıpkı vakitte Selanik’te Koca Kasım Paşa Mahallesi Camii İmamı olarak vazife yapmış.
Atatürk’ün büyük dedesi olan Pir Hacı Ali İstek Efendi’nin ismini taşıyan Ali İstek Efendi de görüldüğü üzere Halveti Piri’nin oğlu Mehmet Nuri Efendi’nin soyundan geliyor. 1874, 1875 ve 1876 tarihli defter kayıtlarına nazaran, Mehmet Nuri Efendi’nin bu devirlerde hayatta olmadığını anlıyoruz. Mehmet Nuri Efendi’nin oğlu Hacı Hafız Ahmet Efendi ise Atatürk’ün babası Ali İstek Efendi’nin babasıdır.
Atatürk’ün dedesi Hacı Hafız Ahmet Efendi, üstte ismi geçen büyük dedesi Pir Hasan Efendi’nin oğlu olan Meşayıhtan Hacı Ahmet Efendi’nin ismini taşımıştır. Mustafa Kemal Atatürk’ün babası Ali İstek Efendi ise Selanik Koca Kasım Paşa Camii’nin imamı olarak misyon yapan Halveti Piri Ali İstek Efendi’nin ismini almıştır.
Bugün Atatürk’ün soyunun dayandığı en eski şahsiyet olan Hasan Can’ın mezarı Bursa Yeşil Türbe’de yer alıyor.
Soy bilgilerini detaylı bir formda incelemek isteyenler kaynaklardan yararlanabilir.
