Bunu Dokuyan Çocuk Kör Oldu: Anlamsız Sandığınız Her Bir Halı Deseninin Aslında Çok Özel Bir Anlamı Olduğunu Biliyor muydunuz?

Halı ve kilimler, Türk kültürü için elbet farklı bir yere sahip. Göz dolduran motifler, birbirinden canlı renkler ve nakış nakış işlenen o desenler… Pekala Türk sanatının ve işçiliğinin en uygun dışa vurumlarından olan halı ve kilimlerimizin üzerindeki desenlerin, aslında hangi manalara geldiğini hiç düşünmüş müydünüz?

Elbette tamamı bunlarla sonlu olmasa da Koç boynuzu, Akrep, Rahmet, Eli belinde, Hayat ağacı ve Kartal Türk halı ve kilim kültürüne ilişkin olup, ön plana çıkmış en kıymetli motiflerden.

Şimdi Türk kültürüne ilişkin bu motiflerin aslında hangi manalarla özdeşleştirildiğine bakalım.

Türk halı ve kilimlerindeki motifler, Türk sanatının elbet en değerli kıymetlerinden ve ögelerinden biridir. 

Bu örtüler, çok eski vakitlerden beri Anadolu topraklarında üretilmiş ve Türk kültürünün ve sanatının değerli kesimlerinden biri haline gelmiştir. Bu halı ve kilimler, bölgesel özelliklerine ve kullanım hedeflerine nazaran birbirinden farklı manalara sahiptir ve her biri kendi içinde eşsiz bir sanat yapıtı niteliği taşır.

Aslında Anadolu’da halı ve kilim üretimi, Türkler şimdi Anadolu’ya gelmeden çok evvel başlamıştı. Bu eserler için pamuk, ipek, yün ve keçe üzere materyaller kullanılır, bitkisel ve hayvansal boyalarla da renklendirme süreci yapılırdı. 

Türk halı ve kilimleri, bilhassa Osmanlı periyodunda ün kazandı. Hatta İstanbul’da bulunan Kapalıçarşı’daki dükkanlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun zenginliğini yansıtan kültürel bir miras olarak günümüze dek gelmeyi başarmıştır.  

Peki halı ve kilim üzerindeki renkler, aslında neyin sembolü?

Bu dokumaların renkleri bölgeden bölgeye değişiklik gösterse de genel prestijiyle klâsik manada belli manaları söz etmekte. Örneğin kırmızı, ömrün ve gücün sembolüdür. Bunun yanında aşk, tutku ve savaş üzere hisleri da yansıtır. Mavi ise güven, sadakat ve huzuru çağrıştırır. Deniz ve gökyüzü ile de ilişkilendirilebilir.

Sarı, Türk halı ve kilimlerinde pek rastlanılan bir renk değildir ama Güneş’in ve ışığın sembolü olarak kabul edilir. Yeniden zenginlik, memnunluk ve ihtişamı çağrıştırır. Yeşil renk, tabiatın sembolüdür. Sarının tersine yeşil, halı ve kilimlerde epeyce sık kullanılır ve rahmeti söz eder.

Siyah nadiren kullanılan bir diğer renktir ve karanlığı ve vefatı akla getirir. Beyaz ise kuşkusuz saflığın ve paklığın sembolüdür. Bu manada epey sık kullanılan beyaz, sonsuzluğu çağrıştırır. Artık mevzuyu biraz daha özelleştirelim ve her bir motife hangi manaların yüklendiğine bakalım.

İlki Rahmet motifi.

Türk halı ve kilimlerinde rahmet motifi, büyük oranda tarım ve hayvancılıkla özdeşleştirilir. Bu motif, hayvanların sağlıklı olması için dua edilmesini ve tıpkı vakitte eserlerin bereketli olmasını temsil eder. Ayrıyeten geçmişten günümüze, aile ve mesken ömrünün eşsiz bir modülü olarak kabul edilir.

Bereket motifi çoğunlukla yapraklar, çiçekler ve meyvelerle oluşturulur ve bir nevi, mevsimlerin bereketli olmasına niyettir. Tekrar bu sembol, evlilik birlikteliği ve ahengi çağrıştırır ve rahmetin, iki farklı kaynaktan geldiğini söz eder.

Eli belinde motifi

Eli belinde, öteki motiflerden farklı olarak bayan figürlerini temsil eder. Bu sembol, bayan figürlerinin güçlü ve bağımsız karakterlerini yansıtır. Biçimi ekseriyetle beli ince ve şık bir bayan figürünün, ellerini belinde kavuşturarak durduğu hayal edilerek işlenir. 

Eli belinde çoklukla gelinlik ve çeyizlik halı ve kilimlerinde kullanılır. Bayanların evdeki gücünü, yaratıcılıklarını ve özgürlüklerini yansıtan bu motif, Türk kültüründe bayan figürünün kıymetli bir sembolüdür.

Koç boynuzu motifi 

Bu motif, Türk mitolojisindeki koç figüründen esinlenerek tasarlanmıştır ve ekseriyetle iki adet koç boynuzundan oluşur. Her motifte olduğu üzere koç boynuzu motifi de epeyce titiz bir personellik ve ihtimam gerektirir. Bu koç çoğunlukla mavi, yeşil, beyaz, kırmızı ve sarı üzere renklerle tasvir edilir. 

Koç boynuzu, Türk kültüründe sembolik bir öğe olarak kabul edilir ve ekseriyetle zafer, baht, güç ve kudret üzere anlamlar taşır. Yeniden bu motif bitkiler, hayvanlar, geometrik biçimlerle birleştirilerek halı ve kilimlere işlenebilir.

Hayat ağacı motifi

Bu motif tek bir isimden fazla kainatın yaratıcısı, dünya ağacı ve hayatın kaynağı üzere farklı hallerde de isimlendirilebilir. Hayat ağacı çoklukla dikine uzayan bir ağaç tasviri olarak karşımıza çıkar ve ağacın gövdesi, kısımları ve yaprakları işçiliğinin ne derece başarılı olduğu noktasında dikkati çeken unsurlardandır.

Hayat ağacı motifi, Türk halı ve kilimlerinde sıkça kullanılan motifler içine girmeyi başarmıştır ve ayrıyeten insanların tabiata hürmetini, Dünya ve kozmosla irtibatını ve hayatın sürekliliğini yansıtır.

Akrep motifi

Türk halı ve kilimi kelam konusu olduğunda akrep motifi, diğer motiflerin ortasında manası hayli güçlü bir yere sahiptir. Bu motifin işlendiği halılar, Anadolu’da hayli fazla kullanılır ve Türkmenler tarafından da sıklıkla tercih edilir. Aslında akrebin tehlikeli ve savunmacı oluşu, Türk insanlarının kendilerini muhafazaları ve savunmaları gerektiği fikrini yansıtır.

Bu motifin kullanımı çoklukla bölgesel farklılıklar gösterir. Örneğin, kimi bölgeler halı ve kilimdeki akrebi daha küçük kullanırken, birtakım bölgeler daha büyük ve bariz işlemeyi tercih eder. Lakin boyutu her ne olursa olsun, bu motif dünden bugüne kullanılmaya devam etmiştir.

Kartal motifi

Halı ve kilimlere işlenen kartal motifi; Türk kültüründe güç, özgürlük ve bağımsızlık gibi kavramları temsil eder. Kartal büyük oranda siyah, beyaz, kahverengi ve mavi renklerden oluşur. Ayrıyeten kartalın kanatları ve tüyleri üzere ayrıntılar, halı işçiliğine gösterilen ihtimamı gözler önüne seren en kıymetli detaylardan biridir.

Türk halı ve kilim motifleri ortasında kıymetli bir yere sahip olan kartal, çeşitli geometrik desenler birleştirilerek de kullanılır. Tekrar bu motif; akrep, eli belinde ve yılan motifleriyle birlikte de halı ve kilimlere işlenebilir.