Bu Canavarla Yeni Tanışmadık: Türk Halkının Yaşadığı İlk Büyük Enflasyonla Osmanlı Devleti Başa Çıkabilmiş miydi?

İçinde bulunduğumuz 2023 yılı, yüksek enflasyonu tabanına kadar yaşadığımız bir yıl oldu. Fiyatlar devamlı olarak yükselirken alım gücü de bir o kadar düşüşe geçiyor. Pekala günümüzde yaşadığımız bu durum, geçmişimizde birinci olarak ne vakit yaşandı ve nasıl bir yol izlendi?

Biz bu yazıyı kaleme aldığımızdan sizin okumanızı bitirmenize kadar olan müddette dolar da giderek artış gösteriyor. Türkiye’de her geçen gün artan enflasyon, işsizliği de beraberinde getiriyor. Para, her geçen gün paha kaybederken tabiri caizse “pul” oluyor.

Peki geçmişimize bakınca, kullanılan para birinci sefer ne vakit paha kaybetmişti? Bu sorunun karşılığını öğrenmek için Osmanlı’ya kadar gitmemiz gerekecek.

Aslında Osmanlı Devleti’nden evvel Büyük Selçuklu zamanında gerçekleşen veba salgını, Türklerin sarsılan iktisatla tanışmasına neden olmuştu. 

Kitlesel ölümlerin yol açtığı büyük nüfus kayıpları, Anadolu’nun demografik yapısını da etkilemişti. Kaynaklarda belirtildiği üzere Selçuklular devranında enflasyonun düşük olduğu, halkın bolluk ve rahmet içinde yaşadığı görülüyor.

Ancak ortaya çıkan ve tüm dünyayı kasıp kavuran veba salgını, özellikle tarım ve hayvancılığa dayanan, zirai ekonomide insan faktörünün azalmasıyla büyük zararlar meydana getirdi. Salgının iktisadi ve ticarı hayatta değerli sarsıntı yarattığı ve enflasyona yol açtığı bilinse de kaynaklarda bu pek fazla zikredilmez.

Yine de Türk halkının enflasyonla Osmanlı’dan evvel tanıştığını, lakin en büyüklerinden birini Osmanlı devrinde yaşadığını belirtmekte yarar var.

Özellikle Fatih Sultan Mehmet periyodunda darlık baş gösteriyor.

15. yüzyılda Avrupa’da gelişen coğrafik keşifler, Osmanlı piyasasını yabancı paraların istilasına uğratıyor. Osmanlı akçesinin o devirler kıymeti haliyle düşüyor, mal fiyatları da birebir oranla yükselişe geçiyor. Doğal olarak enflasyon artıyor ve askeri harcamaların arkası ardı kesilmiyor. Devlet hazinesinin sarsılması da kaçınılmaz bir son oluyor.

Sonucunda da kaçınılmaz son olan devalüasyon gerçekleşiyor.

1445’te, bugün en büyük kederimiz olan devalüasyonla tanışıyoruz. Tahtta saltanatının birinci günlerini süren 12 yaşındaki padişah… Döviz kavramını şimdi kimsenin bilmediği devirde para, altın ve gümüş madenlerden basılır, paranın pahasını de madenlerin oranı tayin eder; devalüasyon, “sikke” yahut “akçe” ismi verilen paradaki maden oranının azaltılmasıyla yapılırdı.

Devlet, enflasyon yükselince paranın ayarını düşürür; akabinde yoksulluk artışa geçer, çeşitli isyanlar çıkardı. İşte Türkiye, “tağşiş” ismi verilen bu durumla Fatih periyodunda tanışmış oldu.

Fatih’in iki hükümdarlık devri vardır. İlk hükümdarlığı devalüasyondan ötürü kısa sürecek, ikinci hükümdarlığında ise isminden kelam ettirecekti.

II. Mehmet, babası II. Murat’ın kendi isteğiyle tahtı 12 yaşındaki oğluna devretmesiyle devletin başına geçti. Giderek büyüme gösteren Osmanlı Devleti’nin başına bir çocuğun geçtiğini duyan devletler, buna kayıtsız kalmadı. Hazırlıkları süren hücum için Edirne’de toplanan devlet şûrası, bu durum karşısında II. Murat’ı tekrar vazifeye davet etti. Orduya komutanlık yapıp Haçlı ordusunu Varna’da mağlup eden II. Murat, bu savaş sonrasında tekrar inzivaya çekilmeye hazırlanırken devlette garip bir şeyler meydana geldi.

Daha evvel hiç rastlanmayan bu garip durumda yeniçerilerin maaşları ödenecekken hazinede kâfi ölçüde para yoktu. Savaşlar, hazineyi etkileyen en büyük ögeydi o devirler. Askerler içinde isyan ise kaçınılmazdı. Bu ortadaki açığı ise Fatih, sikkeyi tağşiş etmekle kapatmak istedi. Yani paranın pahasını düşürdü.

Gümüş oranında yaşanan düşüş binde dokuz oranındaydı. Lakin birebir devirde Edirne’de çıkan büyük bir yangın, her şeyin fiyatını yükseltmişti.

Tarihe Buçuktepe İsyanı olarak da geçen bu olay, yeniçerilerin Fatih’e isyan etmesiyle başladı. Sonucunda istediklerini elde ettiler ancak bu olay çabucak yatışmadı, devletin iktisadı gitgide daha da makus bir hâl içine girdi. Fatih Sultan Mehmet periyodunda karşılaşılan enflasyona tahlil olarak uygulanan tağşiş, sonraki yıllarda da devam etti.

1584, yani III. Murat devrinde ise akçenin bedeli %70 oranında düşürüldü. Akçeler gitgide inceldi, değer kaybetti. İran ve Avusturya savaşları, hazinedeki para darlığını uygunca körükleyince 1 akçe, 4-5 modüle bölünerek piyasaya sürülüyordu. Para bulabilmek için devlet vergileri artırınca olan halka oluyordu.

Özellikle 16. yüzyılda, vergi yükünün büyük çoğunluğu köylüye yıkılıyordu. Bununla da sonlu kalmıyor, artan fiyatlar ve alım gücü azlığı altında halk giderek eziliyordu. Osmanlı toplumunda herkesin kolaylıkla erişebildiği buğdayın bile fiyatı 20 akçenin altına düşmüyordu.

Osmanlı Devleti’nde en büyük pahalılık ise 1569-1607 yılları ortasında görülüyor.

“Büyük Kaçgun” olarak tarihe geçen bu durum, köylünün konutunu barkını terk etmesiyle sonuçlanıyor. Başta Celali İsyanlar gibi periyoduna damga vuran siyasi sebepler öne sürülse de derinlemesine incelendiğinde aslında altında yatanın büsbütün ekonomik sebepler olduğu görülüyor. Uzun süren Avusturya ve İran savaşları ve sonrasında gelişen Ululuğu İsyanlar, halkın bulunduğu bölgeden kaçmasına sebep oluyordu.

Tarımla uğraşan halk bölgeleri terk edince haliyle üretim de sekteye uğradı. Osmanlı’nın en büyük geçim kaynağı tarım eseri olan buğday artık çok az üretilince, Avrupa’ya da buğday satışı yasaklanmıştı. Bu durumlar da kıtlığa sebep oldu. Buğdayın, ekmeğin fiyatı o kadar artıyor ki sonucunda hububat alım satımı bir vesikaya bağlanıyordu. Osmanlı halkının tam 15 yıl ekmek bulamadığı, halkın açlıkla savaş verdiği çeşitli kaynaklarda yer alır.

Peki bu durum karşısında alınan tedbirler neler oldu?

16. yüzyılda akçenin kaybettiği kıymetin önü alınamadı. Ülkeye giren yabancı paralar giderek paha kazanıyordu. Mesela 1611 yılında 1 florin (Hollanda para birimi) 200 akçe ediyordu. Vakit ilerledikçe devleti de büyük bütçe açıkları karşılıyordu. 1887’den 1911’e kadar geçen müddette hazinenin büyük oranda açık verdiği bilinir.

Devlet, bu durum karşısında tahlili tıpkı Fatih’in uyguladığı üzere tağşişte buldu. 1810’dan itibaren paranın içindeki maden bedeli giderek azaltıldı. Osmanlı-Rus Savaşı ve sonrasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması’nın akabinde devlet, 1775’te iç borçlanmaya gitti. Hepimizin kesinlikle duyduğu “Malikâne Sistemi” de bu periyotta ortaya çıktı. Bu sistem de kısaca, bireye özel toprak satışı demekti.

Sadece inanılmaz durumlarda alınan vergiler, her vakit alınmaya başlandı.

Vergiler kalıcı hale gelirken ölen kişilerin mallarının %60’ına devlet tarafından el koyulmaya başlandı. Tüm bunlara karşın mahvolan iktisat tekrar de belini doğrultamadı. 18. yüzyılda halk, elindeki madenleri devlete satmaya başladı. 1789’da Şeyhülislam, “altın ve gümüş eşya kullanmak haramdır” diye bir fetva bile yayımlanmıştır. Halkın yanındapadişah ve devlet adamlarının da gümüş takıları darphaneye yollanarak paraya çevrildiği görülüyor.

1814’te 1 sterlin yaklaşık 23 Osmanlı kuruşu ederken; 1839’da 1 sterlin yaklaşık 104 Osmanlı kuruşu etmeye başladı.

1839’da kaime ismi verilen kağıt para çıkarılmaya başlandı. Lakin zahmetsizce geçersizi yapılacağı için kısa süren serüveniyle piyasadan çekildi. Sonrasında yeniden birkaç deneme oldu lakin bunlardan da vazgeçildi. 1848’den itibaren devletin zenginleri olan Galata bankerlerinden ve yabancı ülkelerden yüksek faizle borç almaya başlandı. Ancak bu borçlar, tenkide epey açık olabilecek “saray” inşasında bile kullanılıyordu. 

Devletlere verilen imtiyazlar mecburen genişletildi, bilhassa Baltalimanı Antlaşması (1838) ile Osmanlı pazarları İngiliz mallarıyla doldu. Zira ithalat ve ihracatta gümrük vergisi yükselmişti. İlerleyen periyotlarda savaşa giren devlet, giderek borç batağına sürüklendi. Pekala sonra ne mi oldu?

Devlet, borçlarını ödeyemeyince iflas eşiğine geldi.

20 Aralık 1881’de Muharrem Kararnamesi yayınlandı ve borçlandığımız ülkeler Duyun-u Umumiye’yi kurup devletin gelirlerine el koydu. Bu da kesin olarak devletin ekonomik olarak iflas ettiğinin bir beyannamesiydi. Coğrafik keşiflerin, rönesansın ve “tüm dünyayı etkileyen” sanayi ihtilalinin Batı’da yarattığı değişime ayak uyduramayan Osmanlı Devleti, işte bu türlü bir enflasyon sürecine girdi, gerisi arkası da kesilmedi.

Günümüzdeki üzere Osmanlı’da da enflasyonun en büyük kaynağı, harcamaların bütçe gelirlerinin üzerinde olmasıydı. Fakat tağşişlere ve onların tesiriyle oluşan fiyat artışlarına karşı da toplumda hatrı sayılır bir muhalefet oluşmuştu.