Azınlığın İktidarı: Bütün Ülkenin Küçük Bir Grubun Elinde Olduğu Yönetim Biçimi ‘Oligarşi’ Nedir?

Demokratik olarak başlayan lakin daha sonra devletin, küçük bir kümenin eline düştüğü bir idare biçimi olan oligarşi tarih boyunca pek çok yerde karşımıza çıkıyor. Bugün bile hala uygulandığını gördüğümüz oligarşi nedir gelin yakından bakalım ve çağdaş dünyada nasıl bir yansıması olduğunu görelim.

Bir ülke yönetmek epeyce güç ve karmaşık bir iştir. Bu nedenle tarih boyunca kumandanlar, önderler, siyasetçiler ve filozoflar farklı farklı pek çok idare biçimi tasarlamış ve uygulamışlardır. Bunlardan bir tanesi de oligarşidir. Oligarşi aslında öbür idare biçimlerinden farklıdır zira hiç kimse haydi hepimiz oligark olup ülkeyi ele geçirelim diye ortaya çıkmaz. 

Gayet demokratik bir seçimle bile olsa başa gelen şahısların vakit içinde oligarşi oluşturması yani tüm idaresi tek bir kümenin elinde toplaması durumu tarih boyunca pek çok farklı devlette görülmüştür. Daha da değişik olan ise kimi teorisyenlere nazaran oligarşi kaçınılmaz bir gerçek olarak karşımıza çıkar. Gelin oligarşi nedir biraz daha yakından bakalım ve bugün nasıl bir karşılığı olduğunu görelim.

Öncelikle ne olduğunu âlâ anlayalım; Oligarşi nedir?

Dilimize Fransızcadan geçen bir terim olan oligarşi, Yunanca az manasına gelen oligo ve yönetmek manasına gelen arkhein kelimelerinin türetilmesiyle oluşturulmuştur. Ekip erki, azınlığın iktidarı üzere isimlerle de anılan oligarşi; bir devletin tüm idaresinin ve buna bağlı organların sayıca az bir kümenin elinde bulunduğu idare biçimidir. 

Nasıl yani, tam olarak oligarşi ne demek?

Temel tarifi biraz baş karıştırıcı olabilir zira idareler esasen oldu muhtemel azınlık bir kümenin elinde bulunur ve bu azınlık da ülkeyi yönetir. Ancak oligarşi biçimindeki idarede en kaba tabiriyle ağam paşam münasebeti vardır. İdaresi elinde bulunduran küme, ortak çıkarları nedeniyle bu idaresi sahiplenir.

Demokratik bir seçimle meclise sokulmuş parlamenterler birer oligark değildir. Fakat bunların tüm yönetim takımlarını liyakate nazaran değil de partilerine, cemaatlerine ya da misal kümelerine nazaran dizayn etmeleri oligarşi idaresidir. Yani iktidarda olan küme tüm idaresi kendinden olanların eline teslim ediyorsa buyrun size oligarşi.

Oligarşi ile aristokrasi tıpkı şey mi?

Şöyle bir uzaktan bakınca aslında oligarşinin uzun yıllar uygulanmış ve hala birtakım ülkelerde uygulanmakta olan aristokrasi ile tıpkı idare biçimi olduğunu söyleyebiliriz. Lakin aralarında son derece temel bir fark var; aristokrasi idaresindeki şahısların soylu ailelerden gelmeleri gerekir, oligarşide ise bu türlü bir durum yoktur.

Oligarkları birbirine bağlayan aslında ortalarında kurdukları çıkar münasebetidir. Tıpkı dinden, mezhepten, milliyetten, ırktan ya da aileden gelmelerine gerek yoktur. Sen benim sırtımı kaşı ben senin sırtını kaşıyayım da bu ülkenin malını bir hoş yiyelim düşüncesinde ortaklaşan herkes, oligarşi idaresinde yer alır. Natürel bunlar küçük bir kümesi oluşturur. 

Çıkara dayalı bir idare biçimi olan oligarşi nasıl ortaya çıktı?

Açıkçası şu devlet şu tarihte oligarşi idaresi kurdu üzere bir bilgimiz yok lakin oligarşiden bahseden birinci bireyler elbette şaşırmayacağımız üzere Antik Yunan filozofları Platon ve Arosteles’tir. Her iki filozof da oligarşiyi azınlığın despot idaresi halinde tanımlamış ve aristokrasinin yozlaşmış hali olarak nitelendirmişlerdir. 

Girişte de bahsettiğimiz üzere hiçbir iktidar esasen biz oligarkız ve ülkeyi oligarşi ile yönetiyoruz dememiştir lakin uygulanan bu idare biçimi tarih boyunca filozoflar tarafından görülmüş ve sık sık tenkit konusu yapılmıştır. Bu nedenle söyleyebiliriz ki devlet idaresi denen kavram ortaya çıktığından beri oligarşi vardır ve hatta tahminen de olmak zorundadır. 

Oligarşinin kaçınılmaz olduğunu söyleyen savlı bir görüş var:

Oligarşi hakkındaki en ayrıntılı araştırmalardan bir tanesi 1876 – 1936 yılları ortasında yaşamış olan Alman sosyolog Robert Michels tarafından yapılmıştır. Yaptığı çalışmalarda oligarşinin tarih boyunca nasıl uygulandığını incelemiş olan Michels, oligarşinin geleceğini de öngörmüş ve Oligarşinin Tunç Yasası olarak isimlendirdiği bir teoriyi ortaya atmıştır. 

Oligarşinin Tunç Maddesine nazaran hangi idare biçimi uygulanıyor ya da hangi politik sistem yürütülüyor olursa olsun en sonunda idare biçimi oligarşiye dönecektir. Çünkü siyasi rakiplerini geri planda tutmak isteyen hâkim küme, kıymetli makam ve mevkileri sınırlayacaktır. 

Şaşırtıcı ayrıntılardan bahseden Michels’ın teorisine nazaran bu sınırlamalar bilhassa ekonomiyi ve medyayı elinde bulunduran işverenlerin inhisarına bırakılacağı için politik mesleği olmayan bu şahıslar yüzünden ister istemez idare oligarşiye dönüşecektir. Oligarşiyi özetlediği şu cümlesi ise son derece vurucu; “Tek bir politik parti vardır, o da hükümet partisidir.”

Tarihte oligarşinin en somut iki örneğini görmek mümkün:

Dünya yakın tarihine iz bırakmış iki kıymetli devletten biri Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, oburu de Nazi Almanyası’dır. Biri faşizmin, oburu ise komünizmin kalesi olmuştur ve İkinci Dünya Savaşı bu iki devletin kanlı çatışmalarıyla geçmiştir. Bu iki benzemez devletin ortak noktası ise şaşılacak bir halde oligarşidir.

Sovyetler her ne kadar çalışanların idaresi olarak lanse edilen bir devlet olsa da aslında ülke Komünist Parti’nin en üst karar organı olan 15 kişilik Polit Ofis tarafından yönetilirdi. Naziler’de de neredeyse birebir bir parti sistemi uygulanmaktaydı. Yani Robert Michels’in dediği üzere oligarşi politik sistemden bağımsız olarak gelişebiliyordu. Misal örnekleri yakın vakte kadar Yunanistan’da, Arjantin’de, Şili’de ve Portekiz’de de görmek mümkün.

Peki günümüzde hala oligarşi ile yönetilen ülkeler var mı?

Şu an bildiğimiz kadarıyla açık bir formda idare biçiminin oligarşi olduğunu ve kendilerinin oligark olduğunu söyleyen bir idare yok. Ancak Oligarşinin Tunç Yasası teorisini unutmamak gerekiyor. Biraz düşününce aslında ister istemez pek çok ülkenin bugün bile oligarşi ile yönetildiğini söylemek mümkün. Natürel tek tek isim vererek bunlardan bahsetmek mümkün değil.

Ülke idaresinin küçük bir kümenin elinde olduğu idare biçimi oligarşi nedir sorusunu yanıtlayarak tarihî süreçteki yerinden ve çağdaş dünyaya tesirlerinden bahsettik. Michels’in teorisi korkutucu lakin gerçek olduğunu görmek daha da korkutucu.