Asırlardan Bu Yana Anlatılan ‘Dede Korkut Hikayeleri’ Aslında Nasıl Ortaya Çıktı, Özellikleri Neler?

Kadim Türk kültürünün en eski halk öykülerinden olan ve günümüze sadece birkaç tane el yazması kalan Dede Korkut Kıssaları, İslamiyet öncesi Türklerin ömürlerini en net anlatan eser olarak kabul edilir. Yakın bir geçmişte yeni bir hikayesi daha keşfedilen Dede Korkut Öyküleri nasıl ortaya çıktı, özellikleri nelerdir gelin yakından bakalım.

Tarih boyunca göçebe bir millet olduğumuz için maalesef binlerce yıllık kadim kültürümüzden bugüne kadar gelen kaynakların sayısı hayli az. Dede Korkut Kıssaları ise bu hudutlu kaynak ortasında değerli bir inci üzere parlıyor. Yüzlerce yıl boyunca lisandan lisana anlatılan Dede Korkut Kıssaları, şanslıyız ki bir devir kaleme alınmış ve günümüze kadar gelmeyi başarmış az sayıdaki nüsha sayesinde bize de aktarılmış.

Dede Korkut Kıssaları, İslamiyet öncesi Türk dünyasının kültürünü en net anlatan yapıtlardan bir adedidir. Türklerin Oğuz uzunluğuna ilişkin olan bu kıssalar, destandan halk hikayeciliğine geçişin kıymetli örneklerindendir. Hikayelerde anlatılanlar ise tahminen bir bin yıl daha okunacak cinsten bir anlatıya sahip. Gelin Dede Korkut Öyküleri isimlerine, özelliklerine ve nasıl ortaya çıktığına yakından bakalım.

Hiç bilmeyenler için kısaca anlatalım; Dede Korkut Öyküleri nedir?

Dede Korkut Öyküleri, İslamiyet öncesi Türkler periyodundaki Oğuz uzunluğunda anlatılan destansı özelliklere sahip halk öyküleridir. Sözlü edebiyat eseri olmasına karşın ortaya çıkmasından yüzlerce yıl sonra yazıya dökülmüştür. Bugün bildiğimiz Dede Korkut Öyküleri, bu el yazmalarının günümüze kadar gelmeyi başarmış üç nüshasından aktarılır. 

Dede Korkut Hikayeleri’nin günümüze kadar kalan üç nüshası ve özellikleri:

• Dresden nüshası
• Vatikan nüshası
• Türkistan nüshası 

Dresden nüshası:

H. O. Fleisch tarafından tarafından bulunmuş olan ve başlığı Kitâb-ı Dedem Korkud Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân olan Dede Korkut Kıssaları Dresden nüshasında bir giriş kısmı ve 12 kıssa bulunur. Bu nüsha Almanya’nın Dresden bölgesinde saklanmaktadır. Sonradan 1815 yılında özgününden aktarılan bir kopya ise Berlin Kütüphanesi’nde saklanmaktadır. 

Vatikan nüshası:

Evet biraz enteresan fakat Hristiyan Katolik mezhebinin merkezi olan Vatikan’da, Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı başlığını taşıyan bir Dede Korkut Öyküleri nüshası bulunuyor. Nüshada giriş kısmı ve 6 kıssa bulunur. Vatikan Kütüphanesi’nin Türkçe kısmında 102 numaralı kayıtta saklanmaktadır. 

Vatikan nüshasında bulunan kıssalar Dresden nüshasında bulunan öykülerden farklıdır. Bazı uzmanlara nazaran aslında bugüne gelememiş öteki bir nüsha vardı ve hem Dresden hem de Vatikan nüshası ondan kopyalanmıştı. Nüshaların ortasındaki farkın ise farklı anlatıcı transferleri yüzünden olduğu kestirim ediliyor. 

Türkistan nüshası:

Uzun yıllar Dede Korkut Hikayeleri’nin sırf Dresden ve Vatikan nüshaları biliniyordu. Ta ki 2018 yılında Kazakistan’da bulunan nüshaya kadar. Bu nüsha değişiktir zira bilinen 12 kıssaya ek bir de Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi öyküsünü yani 13. öyküyü barındırır. Nüshanın 14. yüzyıldan kaldığı iddia ediliyor. 

Gelin tarihin tozlu sayfalarında biraz dolaşalım; Dede Korkut Kıssaları nasıl, ne vakit ortaya çıktı?

Dede Korkut Hikayeleri’nden bir tanesi olan Alpamış’ın 5. ya da 6. yüzyılda ortaya çıktığı iddia ediliyor. Diğer kıssaların ise 11. ve 12. yüzyılda anlatıldığı düşünülüyor. 11. yüzyılda Oğuz Türklerinin Kuzey İran’ı, Güney Kafkasya’yı ve Anadolu’yu fethetmeleri ile birlikte kıssalar bu bölgelerde de yayılmaya başlamıştır. 

Tabi, günümüze kadar kalan el yazmaları bu kadar eski değil. Elimize ulaşan en eski nüshanın 14. yüzyılda, başkalarının ise 15. yüzyılda yazıya geçirildiği varsayım ediliyor. Bu öykülerin Kars ve Erzurum civarında karar süren Akkoyunlu devletinde yaşayanlar tarafından yazıya aktarıldığı düşünülüyor. 

Dede Korkut Hikayeleri’nin özelliklerine bakalım:

• Dede Korkut Öyküleri, Türklerin Anadolu’daki maceralarıdır.
• Dili hayli sadedir.
• Dede Korkut Hikayeleri’nde Azeri lehçesi göze çarpar.
• İslamiyet öncesi Türk kültürü hakkında eşsiz bir kaynaktır.

Dede Korkut Kıssaları, Türklerin Anadolu’daki maceralarıdır:

Dede Korkut Hikayeleri’nin büyük bir kısmı Güneydoğu Anadolu’da bulunan Dicle Irmağı ile Aras Irmağı ortasındaki Kara Dere ve Deraşam Suyu etrafında geçer. Fakat bir kıssada net bir biçimde Trabzon tasviri vardır. Yani Dede Korkut Öyküleri, Türklerin Anadolu’daki maceralarıdır desek yanlış olmaz. 

Dili hayli sadedir:

Dede Korkut Hikayeleri’nde nazım ve nesir yani şiir ve düz yazı bir ortada kullanılmıştır. Hikayelerin lisanı son derece sadedir ancak duygusal yansımaları olan şiirlerle süslenmiştir. Dede Korkut Öyküleri, kelamlı Türk edebiyatında destandan halk kıssalarına geçişin de en kıymetli örneklerinden bir tanesi olmuştur. 

Dede Korkut Hikayeleri’nde Azeri lehçesi göze çarpar:

Dede Korkut Hikayeleri’nin genel lisan özelliklerini incelediğimiz vakit Azeri lehçesinden izler görüyoruz. Lakin günümüzdeki lehçe ile kıyaslandığı vakit tüm metnin bu halde oluşturulmadığı da görülüyor. Azerbaycan Türklerinin de Oğuz uzunluğundan geldiğini düşünürsek bu lehçe özelliklerinin görülmesi hiç de sürpriz değil. 

İslamiyet öncesi Türk kültürü hakkında eşsiz bir kaynaktır:

Türkler İslamiyete geçtikten sonra kaynaklarımız biraz daha bollaşıyor lakin binlerce yıllık bir İslamiyet öncesi periyot hakkında maalesef üçüncü kaynaklar dışında pek fazla ayrıntı bulunmuyor. Dede Korkut Öyküleri ise tam da bu periyodu anlattığı için, üstelik en yalın haliyle anlattığı için son derece kıymetli bir kaynak olarak kabul edilir. 

Dede Korkut Öyküleri İslamiyet öncesi Türklerin, bilhassa de Oğuz uzunluğu Türklerinin yaşam biçimini, ekonomik yapısını, inanç sistemini, kıyafetlerini, yeme alışkanlıklarını en net biçimde anlatır. Örneğin her öykünün bir toyla yani karar verme öncesi yapılan cümbüş toplantıları ile başlaması bile son derece kıymetli bir bilgidir. 

Farklı nüshalarda karşılaştığımız Dede Korkut Öyküleri isimleri:

• Dresden nüshasındaki kıssalar:
  • Dirse Han Oğlu Boğaç Han
  • Salur Kazan’ın Meskeni Yağmalanması
  • Kam Büre Beyefendi Oğlu Bamsı Beyrek
  • Kazan Beyefendi Oğlu Uruz’un Tutsak Olması
  • Duha Koca Oğlu Meczup Dumrul
  • Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
  • Kazılık Koca Oğlu Yegenek
  • Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi
  • Begin Oğlu Emren
  • Uşun Koca Oğlu Segrek
  • Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Çıkarması
  • İç Oğuz’a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldürmesi
• Vatikan nüshasındaki öyküler:
  • Hikayet-i Han Oğlu Boğaç Han
  • Hikayet-i Bamsı Beyrek
  • Hikayet-i Salur Kazan’ın Meskeni Yağmalanduğudur
  • Hikayet-i Kazan Begün Oğlu Uruz Han Tutsak Olduğudur
  • Hikayet-i Kazılık Koca Oğlu Yegenek Bey
  • Hikayet-i Taş Oğuz İç Oğuz’a Asi Olup Beyrek Vefatı
• Türkistan nüshasındaki öyküler:
  • Dirse Han Oğlu Boğaç Han
  • Salur Kazan’ın Konutu Yağmalanması
  • Kam Büre Beyefendi Oğlu Bamsı Beyrek
  • Kazan Beyefendi Oğlu Uruz’un Tutsak Olması
  • Duha Koca Oğlu Meczup Dumrul
  • Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
  • Kazılık Koca Oğlu Yegenek
  • Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi
  • Begin Oğlu Emren
  • Uşun Koca Oğlu Segrek
  • Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Çıkarması
  • İç Oğuz’a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldürmesi
  • Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi

Kadim Türk kültürünün en kıymetli halk öykülerinden olan Dede Korkut Kıssaları nasıl ortaya çıktı, isimleri ve özellikleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Şayet hala okumadıysanız emin olun çok şey kaçırdınız demektir.