Ne vakit asansöre tanımadığımız bir beşerle birlikte binsek tuhaf hislere kapılarak gergin hissederiz. Hepimizin neredeyse her gün yaşadığı lakin pek aklına takılmayan bu hissin gerisindeki sebeplere bir göz atalım.
Her gün kullandığımız asansöre ne vakit binersek binelim, o “tuhaf” hissi hepimiz yaşamışızdır. İçeriye biri girdiğinde biriyle konuşuyorsak o konuşma illa ki durur ve garip bir sessizlik oluşur, sonrasında telefonumuzla yahut saçımızla oynamak üzere davranışlar sergileriz. Hatta asansördeyken, göz teması kurmamak, duygusuz hız tabiri takınmak, kat numaralarını izlemek üzere herkesin yaptığı birçok yazılı olmayan kurallar bile vardır.
Sosyal açından epeyce farklı yerler olan asansörde geçirdiğimiz kısa lakin garip müddetler, birçoğumuzun aklından çabucak çıksa da altında birtakım açıklamalar bulunduruyor. Pekala, bu kadar değersiz bir durumda neden bu türlü hissediyor ve tuhaf bir biçimde davranıyoruz?
En büyük faktör, tanımadığımız insanlara hiç istemediğimiz kadar yaklaşmamız
Asansörde garip hissetmemizin en büyük nedenlerinden biri her birimizin bir “kişisel alanı” olması. Olağan hayatımızda, bu alan ihlal edildiğinde ve biri burnumuzun tabanına kadar girdiğinde hepimiz rahatsız oluruz. Asansöre öteki biri girdiğinde oluşan o hissin nedenlerinden biri de bu.
Edward Twitchell Hall tarafından ortaya atılan ve ferdî alanların incelenmesine denen “proksemik”, bu durumu ayrıntılı bir halde açıklıyor. Bir antropolog olan Hall, 1960’lı yıllarda ortaya attığı bu kavramla 4 ferdî alan düzeyi belirledi. Farklı aralara nazaran dağıtılan bu alanlar şu halde;
- Mahrem alan: Fiziksel temastan 45 cm’ye kadar (genellikle kucaklaşabildiğimiz ve çok yakın olduğumuz aile ve yakın arkadaşlarımız üzere beşerler dahil oluyor)
- Kişisel alan: 45 cm – 1,2 metre ortası (arkadaşlarımız ve tanıdığımız kişilerle)
- Sosyal alan: 1,2 metre – 3,6 metre ortası (daha toplumsal, resmi aktivitelerimizde yahut birinci kere biriyle tanıştığımızda kullanılan alan)
- Kamu alanı: 3,6 metre ve üstü (herhangi bir fizikî temasın olmadığı, göz temasının hayli az olduğu alan. Alışveriş merkezleri, meydanlar, kaldırımlar vb. kamu alanları örnek verilebilir.)
Asansöre öteki biri bindiğinde, birinci iki kategorideki alanlarımız ihlal edilebiliyor. Bu bireylerin yabancı olması da aslında küçücük olan alanda güzelce rahatsız olmamıza neden oluyor. Aslında yalnızca asansörde değil, tanımadığımız insanların rastgele bir yerde bize yaklaşması da bu üslup sonuçları doğuruyor. Olağan ki asansörde gidecek bir yerimizin olmamasının bu duyguyu daha şiddetli yaşamamızı sağladığını söylemek yanlış olmaz.
Asansördeki öteki insanlara garip gözükmemeye çalışıyoruz
BBC’ye bahse ait yıllar evvel konuşan Kuzey Carolina Üniversitesi’nden Dr. Lee Grey, asansörün garipliğine dikkat çekenlerden. Asansörleri “sosyal açıdan değişik fakat çok tuhaf yerler” olarak tanımlayan araştırmacı, asansöre binenlerin kendi olduklarında ne isterlerse yapabildiğini; lakin biri geldiğinde bilinçsiz olarak aşikâr hareketler sergilediğini söylüyor.
Bu hareketlerden biri, en uzak arayı oluşturmak için köşelere geçmek. Esasen bu hareket de direkt olarak aralığa muhtaçlık duymamızın bir ispatı. Öte yandan Berlin Üniversitesi’nden klinik psikolog Prof. Babette Renneberg ise tekrar birebir makalede BBC’ye verdiği demeçte, asansörlerde garip hissetmememizin nedenini “Yeterince alanınız yok. Genelde biriyle tanıştığımızda aramızda bir kol kadar aralık olur. Birden fazla asansörde bu mümkün değil. Bu yüzden çok sıra dışı bir ortam. Doğal değil” diyerek açıklıyor.
Renneberg, böylesine küçük, kapalı bir alanda insanların tehditkâr yahut tuhaf olarak yorumlanmayacak formda davrandığını da ekliyor. Bunu yapmanın en kolay yolunun da hepimizin sergilediği bir davranış olan göz temasından kaçınmak olduğunu söz ediyor.
Asansörün denetim edemediğimiz, içinde tıkılıp kaldığımız bir araç olması da gergin hissetmemizi sağlıyor
Garip hissetmenin bir öteki sebebi ise büyük metal bir kutunun içinde tıkalı kalmak. Asansörler, kontrolün bizde olmadığı, motorunu göremediğimiz ve nasıl çalıştığını bilmediğimiz araçlar. Bunlar, seyahatimiz bitene kadar içeride tıkılıp kalma düşüncesi ile birleşince biraz telaş duyup gergin hissetmemiz epeyce olağan. Yani şahsî alanımıza ek olarak hareket özgürlüğümüzün kısıtlanması da yaşadığımız tuhaf hislerin nedenlerinden.
Tabii ki asansörlerin o kadar da korkulacak yerler olmadığını; hatta en inançlı toplu taşıma araçlarından olduğunu söylemek gerek. Ölümlü yahut yaralanmalı asansör kazalarının sayısı epey düşük. Yani tuhaf olsalar da tehlikeli yerler değiller.
