Yazılan her çeşit metinde karşı tarafa aktarılan olayların ve kavramların en gerçek biçimde söz edilmesi için kullanılan kimi biçimler ve teknikler vardır. Hem metni en gerçek formda yazmak hem de metni en yanlışsız formda anlamak için bilmemiz gereken anlatım teknikleri ve anlatım biçimleri nelerdir gelin yakından bakalım.
Pek çok kişi kendini kelamlı olarak en hakikat halde söz ettiğini söyler lakin kimileri için bu yol yazmaktan geçer. Hele bir de bu yazılar sevildiyse o kişi müellif olur sarfiyat. Elbette kişinin müellif olmasını onun doğuştan gelen yeteneklerine bağlayabiliriz ama bir de işin teknik boyutu var. Metinde kullanılan anlatım teknikleri ve anlatım biçimleri son derece kıymetlidir.
Kaleme alınan metnin tipine nazaran müellif, anlatım teknikleri ve anlatım biçimlerinden kendine en uygun olanları kesinlikle kullanır. Zaten profesyonel bir muharrir olmasak bile hepimiz ister istemez bu tekniklerden kimilerini uyguluyoruz zira âlâ bir okur olmak için de aslında bu tekniklere hakim olmak gerekir. Uzatmayalım, en uygunu gelin anlatım tekniklerine ve anlatım biçimlerine yakından bakalım.
Öncelikle metinde kullanılan temel anlatım biçimlerine bakalım:
- Betimleyici anlatım
- Öyküleyici anlatım
- Açıklayıcı anlatım
- Tartışmacı anlatım
Betimleyici anlatım:
Betimleme olarak da bilinen betimleyici anlatım, isminden da anlaşılacağı üzere aktarılan olayların ya da kavramların okuyucunun zihninde tam olarak canlanacak halde anlatılmasıdır. Tıpkı bir fotoğraf çizer üzere müşahedeler sonucu elde edilen tüm bilgiler olabilecek en ayrıntılı biçimde anlatılarak okuyucunun her bir ayrıntıyı zihninde canlandırması hedeflenir.
Örnek;
Tarla, baştanbaşa insan ve tınazlarla örtülüydü. Sık, yüksek uzunluklu çavdar tarlasının biçilmiş kısımlarında orakçı bayanın sırtı; demet yaparken, parmakları ortasında sallanan başaklar; çocuğunun gölgedeki beşiğine eğilen bayan ve peygamber çiçekleriyle örtülü tarlada toplanmış ekin demetleri görünüyordu. Öte yanda, ceketsiz, gömlekli köylüler, kızışmış kuru tarlada toz kaldırarak, otomobil üstünde ayakta durarak demetleri yerleştiriyorlardı.
Öyküleyici anlatım:
Öyküleme olarak da bilinen öyküleme, gerçek ya da kurgu bir olayın hikayeleştirilerek anlatılmasıdır. Betimleme ile sık sık karıştırılır fakat öyküleyici anlatımda vakit, yer ve şahıslar aşikarken betimleyici anlatımda güya vakit durmuş üzere ana bireyler ya da ana yer detaylı biçimde anlatılır. Betimleme bir fotoğraf, öyküleme ise bir kısa sinemadır.
Örnek;
Köyde on gün kaldıktan sonra dostlar ve çocuklarımla vedalaşıp yola çıkıyorum. Birinci durak uzak yaylalar olacak. Uzun ve biraz da yorucu bir seyahatten sonra Teyran doruğuna geldim. Oldukça yol aldıktan sonra at da ben de yorulmuştuk. Başımı, ellerimin ortasına alıp gözlerimi kapatarak bir müddet öylece kaldım. At beni anlamış üzere gelip durdu karşımda; uysallaştı, başını önüne düşürdü. Sonra uzaklaştı.
Açıklayıcı anlatım:
Açıklama olarak da bilinen açıklayıcı anlatım, salt bilgi verme maksatlı anlatımdır. Bu anlatım biçimi ile oluşturulan metinlerin maksadı okuyucuyu bir husus hakkında bilgilendirmektir. Bu nedenle de lisanı epey sade ve anlaşılırdır. Bu cins bir metinde müellifin hislerini ya da subjektif yorumlarını görmeyiz.
Örnek;
Tarihimizde iki tane Gül Baba vardır. Fatih evresinde yaşayan ve asıl ismi Mehmet olan Gül Baba, Anadolu’ya Şirvan’dan gelmiş, Fatih’in yaptırdığı mescitte dersler okutmuş ve kendisine verilen Korucu köyünde bir tekke kurmuştur. Yasal vaktinde yaşayan ve asıl ismi Cafer olan Gül Baba ise bir Bektaşi dervişidir. 1548’de Budin’de şehit olmuştur. Halk ortasındaki ünüyle birinci Gül Baba’yı unutturan bu sempatik derviş sarığında hep bir gül bulundururmuş.
Tartışmacı anlatım:
Tartışma olarak da bilinen tartışmacı anlatım, müellifin okuyucuya kendi kanısını anlatmasıdır. Amaç, okuyucu ikna etmektir. Yazar kendi kanısını savunur ve aykırı niyetleri çürütmeye çalışır. Bu tıp metinlerde muharrir güya karşısında biri varmış da onunla tartışıyormuş üzere bir lisan kullanır.
Örnek;
Babalarla çocuklar birbirlerini anlamıyor diye yapılan tenkide katılmıyorum. Zira uygarlık değiştiren bir toplumda babalarla çocuklar elbette anlaşamayacak. Bugün babalarla çocuklar ortasındaki bilgi, inanç, töre, dünya görüşü vb. bakımdan neden yadırganıyor. Biz babalarla çocukları anlaşamamalarından değil, mutabakatlarından korkmalıyız. Şayet anlaşırlarsa gelişme durmuş demektir.
Peki ya anlatım teknikleri nelerdir? İşte romanda ve kıssada en çok kullanılan anlatım tekniklerinden kimileri:
- Anlatma
- Gösterme
- İç konuşma tekniği
- İç çözümleme tekniği
- Bilinç akışı tekniği
- Diyalog kullanma
- Özetleme yapma
- Tasvir etme
- Geriye dönüşler yapma
Anlatma:
Anlatma tekniğinde bir anlatıcı vardır ve olaylar bu anlatıcı tarafından aktarılır. Anlatıcı ne kadar anlatırsa okuyucu da o kadar bilir. Olay tüm gerçekliğiyle değil, anlatıcının gözüyle bilinir.
Gösterme:
Gösterme tekniğinde anlatıcı yoktur, okuyucuya olay direkt olarak anlatılır. Anlatıcı yerine olayın gerçekliğine odaklanılır.
İç konuşma tekniği:
İç konuşma tekniğinde de anlatıcı yoktur ancak gösterme tekniğinden daha derindir zira olayın karakterleri güya kendi kendilerine konuşuyorlarmış üzere onların his ve niyetlerini öğreniriz. Anlatım birden fazla vakit birinci ağızdan yapılır.
İç çözümleme tekniği:
İç çözümleme tekniğinde de iç konuşma tekniğinde olduğu üzere olayın karakterlerinin his ve kanılarını öğreniriz. Lakin aralarındaki en temel fark, iç çözümleme tekniğinde bu his ve kanıları hakim anlatıcının bakış açısı ile öğrenmemizdir.
Bilinç akışı tekniği:
Bilinç akışı tekniğinde anlatıcı yoktur, direkt olarak olayın karakteri ile okuyucu başbaşadır. Lakin iç konuşma tekniğinde olduğu üzere sıralı bir his ve niyet akışı olmaz. Daha çok bir çeşit sayıklamaya şahit oluruz.
Diyalog kullanma:
Diyalog kullanma en temel anlatım tekniklerinden bir adedidir. Olayın iki karakteri ortasındaki bağlantı bu karşılıklı diyaloglar üzerinden okuyucuya aktarılır. Okuyucu, bazen sadece bu diyalogları görür bazen de iç konuşmalarla anlatı desteklenir.
Özetleme yapma:
Özetleme yapma tekniği daha çok romanlarda ya da uzun kıssalarda kullanılan bir anlatım tekniğidir. Ana olayı destekleyen yan kıssalar varsa bunlar müellif tarafından bilinmesi gerektiği kadarıyla kısaca, detaylarına değinilmeden okuyucuya aktarılır.
Tasvir etme:
Betimleme olarak da bilinen tasvir etme hem bir anlatım biçimi hem de bir anlatım tekniğidir. Romantizm akımıyla birlikte gelişmiş olan bu teknikte, olaya dair her şey hem fizikî hem de ruhsal ayrıntılarıyla okuyucuya aktarılır.
Geriye dönüşler yapma:
Geriye dönüşler yapma aslında hem edebiyatta hem de sinemada gördüğümüz en yaygın anlatım tekniklerinden bir adedidir. Ana olay şimdiki vakitte geçer lakin anlatıyı desteklemek emeliyle vakit zaman müellif geçmişte yaşanmış öyküleri de anlatarak ana olayı zenginleştirir.
Bir metindeki olay ve kavramları en gerçek formda anlatmak için kullanılan anlatım teknikleri ve anlatım biçimleri nelerdir sorusunu yanıtlayarak her biri hakkında kesinlikle bilmeniz gereken en değerli ayrıntılardan bahsettik.
