Lizbon zelzelesi, tıpkı bir Rönesans üzere, dinle sömürülen kentte bir dönüm noktasına sebep oldu. Zelzelenin akabinde artık yavaş yavaş akıl ve mantık kendini göstermeye başladı.
On binlerce can kaybına sebep olan Kahramanmaraş depremleriyle birlikte, büyük çaplı sarsıntılara karşı şimdi gereğince hazırlıklı olmadığımızı görmüş olduk. Bu süreçte çok sayıda kişi, “ne yaparsak yapalım bu yıkım kaçınılmazdı” üzere pek de dengeli olmayan niyetlere girdi. Ama bunların sıfırdan ortaya çıkan sarsıntılar olmadıklarını, adeta bağıra bağıra geldiklerini de daha evvel sizlere göstermiştik.
Hazırlıklı olabilirdik/olamazdık konusunu şimdilik kenara bırakalım. Bu sarsıntının yaralarını bir halde sardığımızda, bundan yıllar sonra da olsa kaçınılmaz olarak ‘gelecek’ bir sarsıntıya karşı hazır olacağımızdan emin olabiliyor muyuz? Katiyen hayır. Tam da bu yüzden, yüzyıllar evvel gerçekleşmiş olan Lizbon depreminden örnek almamız gereken şeyler bulunuyor.
Kısaca neydi bu Lizbon zelzelesi?
18’inci yüzyılın büyük Lizbon depremi, 1 Kasım 1755 tarihinde, yani Sevgililer gününde, sabah 9:40 sularında kenti vurdu. 8.5 ile 9.0 aralığında bir büyüklüğe sahip olduğu düşünülen zelzele, alüvyal topraklar üstüne inşa edilmiş olan tüm yapıları yerle bir etti. Kentin içindeki 40 kilisenin 35’i yıkıldı.
İnsanlar yıkımdan kaçarken kıyıda toplandı. Bu, işleri yalnızca daha da makûs yaptı.
Çünkü sallantı esnasında kıyıdan geri çekilen su, daha sonradan tsunami olarak döndü ve panik içindeki kalabalığın üstüne adeta devrildi. İç kesitlerde ise ayakta kalan binalarda yangınlar çıktı. Sonuç olarak ise 30.000 kadar insanın bu olayda hayatını kaybettiği düşünülüyor.
40 kiliseden 35’inin yıkıldığı kısma dikkat etmek gerek.
Çünkü o periyotta hâlihazırda hayli koyu bir formda Katolik olan halk, böylesine büyük bir felaketi anlamlandırabilmek için de ‘Tanrı’nın laneti’ demeyi uygun görmüştü.
1 kişi hariç…
O kişi de Sebastião José de Carvalho e Melo oldu. Tarihte daha çok Marquis de Pombal I ismiyle bilinen devlet adamı, zelzelenin olduğu periyotta devletin en beğenilen bakanlarından biriydi. Zelzeleyle birlikte Pombal’ın fikirleri, bilime karşı yüzünü çevirmiş olan ülkeye çağdaşlığı zorla getirdi.
Kralın vefatına kadar stratejik kararlar Pombal’a bırakıldı.
Bölgedeki mimarlar, kendisine sarsıntının hasarını onarabilmek ismine birkaç teklifte bulundu. Bunların birincisinde kentin farklı bir bölgeye taşınması bulunuyordu, lakin kentin büyüklüğünden ötürü reddedildi. İkincisinde daha geniş ve daha düz sokakların kurulması önerildi lakin bu sefer de toprak sahipleri buna karşı çıktı.
Üçüncü teklifte binaların pozisyonunda rastgele bir değişiklik yapılmaması ve yalnızca onarılmaları yer alıyordu. Dördüncü olarak da en çok ziyan gören bölgenin yine gözden geçirilip inşa edilmesi, öbür yerlerin de evvelki sarsıntı planına nazaran kurulması öneriliyordu. Dördüncü karar uygun görüldü.
Bu bağlamda kentin ortasında kalan Baixa bölgesinde birtakım düzenlemeler yapıldı.
Daha düz sokaklar inşa edildi ve başta bölgede yapılacak evlerin iki kat ile sınırlandırılması önerildi. Bu teklife nazaran meskenlerin uzunluğu, sokağın genişliğini geçmeyecek ve bu sayede bir felaket anında sokakları geçilebilir kılacaktı. Maalesef bu kısım kaynaklara nazaran uygulanamadı.
Asıl devrimsel olan şey, ‘Gaiola’ isimli ahşap iskelet sisteminin çıkarılmasıydı.
Binayı sağlam tutan bu iskeleti yanmaya karşı koruyan ise etrafını kaplayan kârgir duvarlar oldu. Askerlerin kuvvet uygulamasıyla da sağlamlığı test edilen bu sistem, öbür meskenler için de zarurî tutuldu. Tüm düzenlemelerin sonucunda Lizbon; daha geniş ve düz sokaklara sahip, açık alanları bulunan ve sarsıntıya karşı sağlam yapıları olan bir kent hâline geldi.
Bu sayede dinin baskın olduğu ve rastgele bir bilimsel aktivitenin önüne geçtiği kent, akıl ve mantık yoluyla zelzeleye sağlam hâle getirilmişti.
Yani kentin pozisyonuna nazaran düzenlemeler yapılmış, sarsıntının çabucak akabinde “binaları şuraya mı koysak?” üzere temelsiz varsayımlardan uzak durulmuştur.
Bizim bu formda dersler alıp gerekli adımların atıldığını görüp görmeyeceğimiz bile belirli değil desek yanlış olmaz. En azından 1939 ve 1999’daki büyük depremlerin sonrasına baktığımızda bunu maalesef görüyoruz. 2023’teki büyük sarsıntıların akabinde en azından gerekli tedbirlerin artık alınmasını umuyoruz.
Günümüzde Lizbon ne durumda?
Maalesef 1755’in getirdiği dersler günümüzde Lizbon’da da unutulmaya yüz tutmuş üzere görünüyor. Bunun sebebiyse kıyılarda doldurma halinde yerlerin yapılmış olması -ki bunlar sarsıntıda çökmeye mahkum- ve halkın bu bahiste bilinçsiz olması diyebiliriz.
Zira 2020’de yapılan bir ankete göre halkın büyük çoğunluğu, 1755’tekilerle birebir yanılgıyı yaparak zelzele anında kıyıya gitmeyi tercih ediyor. Bu da sarsıntının akabinde gelecek tsunamiyi karşılamak demek. Tekrar de Lizbon’da afetlere yönelik çalışmaların ‘aynı canlılıkla olmasa da‘ devam ettiğini belirtelim.
- Kaynaklar: Hakai Magazine, Nurettin Kalkan
- Tarihi bilgiler için: Dreadful Visitations: Confronting Natural Catastrophe in the Age of Enlightenment
