İspanyol asıllı Amerikalı filozof George Santayana’nın da dediği üzere, “Geçmişi hatırlayamayanlar onu bir sefer daha yaşamak zorunda kalırlar.“ Tarih boyunca ‘felaket’ olarak nitelendirilebilecek olaylardan asla ders çıkarmayıp, tıpkı yanılgıları tekrar tekrar yaptığımızı düşündüğümüzde, bu kelama hak vermemek elde değil açıkçası.
Yaşadığımız makûs deneyimler, yanlışlarımızdan ders çıkarıp bir dahakine ne yapmamız gerektiğine dair bize yol gösterici olurlar. Bir bardak bol buzlu su mu içtiniz? Sonraki sabah boğazınız ağrıyarak uyandığınızda bir dahakine suyu ılıştırarak içmeniz gerektiğini bilirsiniz.
Biz beşerler her vakit öbür canlılara nazaran daha süratli gelişebilmemizle övünürüz; lakin kimi tarihi olaylar var ki “Gerçekten de o denli mi sanki? “ diye sorgulatıyor. Ne yazık ki sonuçları bir bardak buzlu suyun neden olduğu boğaz ağrısından çok daha ağır.
İşte tarihin en makûs biçimde tekerrür ettiği 6 olay:
- Yanlış askeri hesaplamalar
- Ekonomik krizler
- Suikastler
- Soykırımlar
- Pandemiler
- Kitlesel yok oluş
Yanlış askeri hesaplamalar
Çoğunluğunu şimdi çocuk yaşta gençlerin oluşturduğu askeri ordular; tarihin başlangıcından bu yana, insanlığın kendi açlığını doyurmak ismine birbiri arkasına çıkardığı savaşların faturasını tahminen de en ağır ödeyenlerdi. Orduları yönetenler ve orduları yönetenleri yönetenler, savaşa katılmayanların kendilerine ‘erkek’ demeye haklarının olmadığı üzere muhakkak ideolojilerin arkasına saklanıp sistematik bir halde genç erkeklerin beyinlerini yıkadı ve onları tekrar tekrar savaşa gönderdi. Savaşa gidenler kendilerini vatanına hizmet eden birer kahraman olarak görseler de, savaşı yönetenlerin gözünde birçok vakit tek kullanımlık ‘ürün’lerden farksızdılar.
Tarihin gördüğü sonucu en ağır yanlış askeri hesaplamalarından ikisine, başka ayrı Rusya’yı fethetmeye çalışıp başarısız olan Napoleon Bonaparte ve Adolf Hitler örnek verilebilir. Bu iki adamın son derece müthiş beşerler olduğu ve kaybetmelerinin insanlık için en güzeli olduğu hakikat; lakin o denli ya da bu türlü savaşa katılmaya zorlanmış tecrübesiz genç askerlerin de bu akli istikrarı bozuk adamların yolunda telef olduğu gerçeği de var.
Haziran 1812’de Napolyon, eski müttefiki Çar I. Alexander‘ın idaresindeki Moskova‘yı işgal etmek için 600.000 kişilik bir ordu kurdu; lakin bu devasa orduya ziyan veren şey düşman askerleri yerine hiç hesapta olmayan öteki bir şeydi: Tifüs hastalığı taşıyan bitler. Tifüse ve siper ateşine karşın, epeyce zayıflamış olan Fransız ordusu 14 Eylül’de Moskova’ya ulaştı ve büyük ölçüde boşalan kentte zafer ilan etti; fakat dönüş seyahatinde, sıcaklıkların -30 dereceye kadar düşmesiyle binlerce asker ve at donarak öldü. 600.000 askerlik ordudan konuta geri dönebilmeyi başaranların sayısı ise yalnızca 100.000’di.
Takvim 1941 yılının Haziran ayını gösterdiğinde ise bu sefer Hitler’in ordusu, Rusya’yı işgal etmek üzere 2. Dünya Savaşı’nın mukadderatını değiştirecek olan Barbarossa Harekatı’na başladı. Napoleon hakkında bir sürü kitap okumasına karşın, birkaç ayda zafer elde edeceğini düşünen Hitler, birliklerini yaklaşmakta olan kışa hazırlıksız bir biçimde savaşa gönderdi. Dondurucu soğuktan askerleri koruyacak palto ve şapkaların olmaması, birçoğunun cansız vücudunun burunları, parmakları, kulakları ve hatta göz kapakları olmadan konuta dönmesi manasına geliyordu. Gerçekten de o denli oldu.
Bir öteki örnek olan Balaklava Savaşı’nda, İngiliz süvarilerin aldıkları buyruk doğrultusunda öleceklerini bile bile ağır donanımlı Rus ordusuna saldırması, günümüzde hala daha askeri tarihçiler ve stratejistler tarafınca, askeri istihbaratın ve net bir komuta-iletişim zincirinin kıymetini vurgulamak ismine incelenmeye devam ediyor. Ünlü şair Alfred Tennyson’ın uğruna “Charge of the Light Brigade” isimli şiiri yazdığı bu olay, intihar vazifesi olduğunu bildikleri halde vefata giden askerlerin içinde bulundukları durumu ise son derece uygun anlatıyor.
Ekonomik krizler
2007 yılının sonlarına hakikat Amerika iktisadı süratle düşüşe geçti. Borsa günden güne daha da tabana batarken, artan tek şey işsizlikti. Kitleleri korkutan asıl şey ise, Büyük Sakinlik olarak isimlendirilen bu ekonomik krizin 1930’lu yıllarda yaşanan Büyük Buhran ile ortasında olan benzerlikti.
Her iki ekonomik çöküş de refah devirlerini takiben yaşandı ve 1920’lerde tüketici kredisi, 2000’lerde ise ipotek borcunu birleştirmek üzere; bankaların yeni formüller denediği vakitlere denk geldi. Her ikisinde de eserlerin satış fiyatları, asıl kıymetlerinin çok çok üstüne çıktı. Büyük Durgunluk’taki birinci çöküşten sonraki 18 ayda borsada %54‘lük keskin bir düşüş yaşandı.
Olağan genel olarak bakıldığında 43 ay süren Büyük Buhran’da yaşananlar, 18 ay süren Büyük Durgunluk’a kıyasla çok daha berbattı. Büyük Sakinlik sırasında 443 banka iflas ederken, Büyük Buhran’da bu sayı 9,000 civarındaydı. Bu iki ekonomik felaketin bütün dünya ülkelerini tesiri altına alması çok kısa sürmüş olsa da, bu olaylar sonrasında toparlanmak o kadar da kısa sürmedi ve tesirleri hala daha hissedilmeye devam ediyor.
Suikastler
Tarih boyunca yapılan suikastler, tekraren sefer şahit olduğumuz üzere yalnızca suikastin yapıldığı kişiyi etkilemiyor. Julius Caesar’dan Mahatma Ghandi’ye; sayamayacağımız kadar fazla dünya önderi, siyasetçi, sanatçı ve aktivist farklı münasebetlerle suikaste uğradı ve sonuçları bütün dünyada hissedildi. Bu suikastlerden en ünlüsü ise hiç elbet Avusturya Arşidükü Franz Ferdinand’ın suikastidir.
Avusturya-Macaristan imparatorluğunun varisi olan Ferdinand’ın 28 Haziran 1863’te Saraybosna’da öldürülmesiyle imparatorluk, Sırbistan’a karşı savaş ilan etti. Savaşa başka ülkelerin de dahil olmasıyla 37 milyon askerin öldüğü ya da yaralandığı, dünyayı çok derinden sarsacak olan 1. Dünya Savaş’ı patlak verdi.
1865 yılında Abraham Lincoln, 1918 yılında Rusya İmparatoru II. Nicholas, 1919 yılında Meksikalı general Emiliano Zapata, 1963 yılında John F. Kennedy ve 1968 yılında Martin Luther King Jr.’ın suikastleri ise tesiri bütün dünyada hissedilen suikastlerden bazılarıdır. Tarih boyunca suikaste uğrayan insanların çok büyük bir kısmının muhakkak ezilen kesitlere yahut genel olarak tüm insanlığa kendini adamış, çoğunlukla sevilen bireyler olduğunu belirtmekte de yarar var.
Soykırım
Soykırım dendiğinde hepimizin aklına gelen birinci şey çok büyük ihtimalle Holokost’tur. Bu fecî tarihi olay boyunca Nazi Almanya’sı Museviler, eş cinseller ve komünistler üzere Hitler’le birebir dünya görüşünü paylaşmayan milyonlarca insanı katletti. Yaklaşık olarak –belki de çok daha fazla- 11 milyon insanın toplama kamplarında çoluk çocuk ayırt etmeden açlıktan, yorgunluktan ya da direkt idamdan öldüğü düşünülmekte. Durum öylesine vahimdi ki, şimdilerde Almanya’daki okullar, gelecek kuşaklar de birebir kusurları tekrarlamasın diye zarurî Holokost dersleri veriyor.
Pekala, Holokost’tan bu yana neredeyse iki düzine kadar daha soykırım olduğunu biliyor muydunuz?
Mesela; 1975 ve 1979 yılları ortasında Kamboçya’nın Kızıl Kmerler’i yaklaşık 2 milyon kadar siyasi karşısı öldürmüştür ki bu, ülke nüfusunun üçte birinin katledildiği manasına gelir. Bundan yalnızca 15 yıl sonra ise Ruanda’nın Hutu hükümeti, yarım ila 1 milyon ortasında Tutsi’yi öldürmüştür. Ayrıyeten 2010’lu yıllarda da Suriye Devlet lideri Bashar al-Assad, yalnızca başta kalabilmek ismine kendi halkına soykırım yapmakla suçlanmıştır.
Pandemiler
Bilimin tedavi bulabileceğinden çok daha süratli yayılan bir hastalık çıkar ve bütün dünyayı tesiri altına alır. Kulağa klişe bir Hollywood senaryosu üzere gelse de; son iki yıldır yaşadıklarımızın da gösterdiği üzere son derece gerçek ve de tarih boyunca tekraren yaşandı.
Bu pandemilerden en ünlüsü, üzerinden yüzyıllar geçmiş olmasına karşın ismini hala duyduğumuz ‘Kara Ölüm’, yani vebadır. Veba birinci olarak Asya’da ortaya çıktı ve 1340’ların sonlarına hakikat da Avrupa’ya ulaşarak milyonlarca insanın vefatına neden oldu. Salgında kesin olarak kaç kişinin öldüğüne dair kesin bir bilgi yok; fakat bu sayının 25 ila 100 milyon ortasında değişebileceği iddia ediliyor. Birtakım kentlerde hayatta kalan insan sayısı o kadar azdı ki, geriye ölüleri gömecek kimse kalmamıştı.
Haydi Kara Mevt çağdaş tıp gelişmeden evvel yaşanıp bitti diyelim… Pekala ya yalnızca 40 yıl evvel başlayan ve günümüzde de can almaya devam eden AIDS?
Covid-19 ile birlikte günümüzde devam etmekte olan iki pandemiden birisi olan AIDS; birinci olarak 1920 üzere erken bir tarihte Afrika’da çıkmış olsa da, 1980’li yıllara kadar dünya çapında yayılmadı. UNAIDS’e nazaran, o tarihten beri de 63 ila 89 milyon kişi HIV olumlu olmuş ve bunların 30 ila 42 milyonu da hayatını kaybetmiştir. Bu da AIDS’in en az veba kadar can aldığı manasına gelmekte.
Toplu ölümlere sebep olan pandemilerden bahsedip Hindistan’da çıkan Kolera, 50 milyon can almasıyla 1. Dünya Savaşı’nın bitmesinde rol oynadığı düşünülen İspanyol Gribi ve her ne kadar pandemiye dönüşmese de çok büyük bir tesir yaratan cüzzamdan bahsetmemek de olmaz.
Asırlardır bu çeşit hastalıklar hakkında edindiğimiz bütün deneyim, birikim ve bilgilere karşın; sıhhatsiz şartlar, kültürel yanlış anlaşılmalar ve eğitimsizlik nedeniyle hala daha farklı salgınlarla savaşmak zorunda kalıyoruz. Bilhassa de Afrika ve Asya’da gelişmekte olan ülkelerde, ortada sırada da olsa hala daha veba olayları çıkıyor. Hal böyleyken kendimize asıl sormamız gereken soru ise şu: Bu geçmiş salgınlardan ders alacak mıyız yoksa yalnızca kendimizi öbür bir salgına mı hazırlıyoruz?
Covid-19 salgınını ve geldiğimiz noktayı düşündüğümüzde; yanıt aslında pek net bir halde ortada diye düşünüyoruz.
Kitlesel yok oluş
Aslında burada kitlesel yok oluştan kastımız yakın tarihten daha çok jeolojik bir tarih; fakat tahminen de bu bahsettiğimiz tekrar eden tarihi olaylar ortasında en makus olanı. Neden mi? Zira kitlesel yok oluş, Dünya’daki tüm tiplerin %75’inden fazlası çok kısa bir müddette yok olduğunda meydana gelir ve birtakım bilim beşerlerine nazaran son 500 milyon yılda beş defa yaşanmış olan kitlesel yok oluşun altıncısının da eli kulağında.
Bilinen en büyük beş yok oluştan en ünlüsü olan Kretase-Tersiyer olayı; bundan yaklaşık 66 milyon yıl evvel, volkanik aktivite, iklim değişikliği ve bir astreoit çarpması sonucu dinozorlar dahil tüm tiplerin %76’sının yok olmasıyla yaşandı. Lakin bütün yok oluşların ‘babası’; 250,4 milyon yıl evvel Sibirya’da yaşanan devasa bir patlama sonucu meydana gelen zincirleme tepkiler sonucu tüm tiplerin %96’sını yeryüzünden silen Permiyen kitlesel yok oluşudur. Permiyen yok oluşuyla birlikte Paleozik’ten Mezozoik periyoda ve Permiyen’den Triyas jeolojik periyoduna geçiş başlamıştır.
Şimdilerde ise, kimi bilim insanları altıncı kitlesel yok oluşun halihazırda devam ettiğine inanıyor; lakin bu sefer ki yok oluşun en büyük sebebi, karşısında hiçbir gücümüzün kâfi olmadığı tabiat değil de, bizlere çok daha tanıdık olan bir figür: Biz.
Elde edilen datalara nazaran, günümüzde çeşitler olağandan 3 ila 12 kat daha süratli bir formda yok olmakta. İnsanların tabiat ve var olan her canlıyı, güya var oluşlarının tek sebebi insanlara hizmet etmekmiş üzere bencil ve denetimsizce sömürmesi sonucu soyu tükenen canlılar, değişen iklim ve bitki örtüsüyle birlikte çok yakın bir gelecekte geriye pek bir şey kalmayacak ve kalanlar da biz beşerler için kâfi olmayacak. Bencilliğimiz ve kibrimiz sağ olsun, kendi sonumuzu kendi ellerimizle hazırlıyoruz. Şu an pek ciddiye almıyor olsak da, kendi aramızdaki savaşlardan başımızı kaldırıp bir etrafımıza bakabilirsek, insanlığın en büyük savaşının bu yok oluş olduğunu görmek pek de sıkıntı değil.
Yaşanan her felaketin akabinde bir daha tıpkı şeylerin yaşanmamasını dilediğimiz halde, bu olayların tekerrür etmemesi için hiçbir uğraş göstermediğimiz üzere; tekrar yaşanmaları için de gerekli olan temelleri hazırlıyoruz. Doğal bu yazdıklarımız buzdağının yalnızca görünen kısmı; bir bu kadar- hatta çok daha fazlası- da yazmadıklarımız var. Pekala bütün bunların hepsini göz önünde bulundurduğumuzda, sahiden de kendimize dünyanın en zeki canlıları diyebilir miyiz?
