13 Yıl Boyunca Türk Kulüplerinin Belalısı Olan Arial Fontunun Arkasındaki Hikâye (Aslında Başka Fontun Çakmasıymış)

Microsoft’un şaşıracağınız sebeplerle geliştirilmesini sağladığı, 13 yıldır Türk kulüplerinin kullanmaya mecbur olduğu Arial fontunun gerisindeki trajik kıssayı biliyor muydunuz?

Türkiye Futbol Federasyonu (TFF), geçtiğimiz gün aldığı bir kararla Türk futbol kulüplerini yıllardır süren bir “zorunluluk” olan formalarda Arial fontu kullanma mecburiyetinden kurtardı. Peki milyonlarca dolarlık kulüplerin, milyarlarca liralık bir sanayinin neden yıllardır bilgisayarlarımızdaki en standart yazı tiplerinden birine mahkûm edildiğini hiç merak ettiniz mi?

Bu kararın ve Arial fontunun doğuşunun arkasında teknoloji dünyasının en büyük rekabetlerinden biri ve Microsoft’un kurnazca bir atağı yatıyor. Gelin, bu kolay görünen font değişikliğinin arkasındaki enteresan kıssaya birlikte bakalım.

Her şey Microsoft’un telif ödemek istememesiyle başladı

Hikâyemiz 1957 yılında İsviçre’de başlıyor. Ünlü yazı tipi dizayncısı Max Miedinger, son derece çağdaş, okunabilir ve nötr bir yazı tipi olan Helvetica’yı tasarladı. Helvetica, kısa müddette o kadar tanınan oldu ki dizayndan pazarlamaya, kurumsal kimliklerden metrolardaki yönlendirme tabelalarına kadar her yerde kullanılmaya başlandı. Velhasıl Helvetica bir statü sembolüydü ve kullanımı için lisans fiyatı ödemek gerekiyordu.

1980’lere geldiğimizde ise dijital ihtilal kapıdaydı. IBM ve Microsoft üzere devler, kendi işletim sistemleri ve yazıcıları için standart yazı tiplerine gereksinim duyuyordu. O devrin en tanınan ve “havalı” fontu Helvetica’ydı lakin bir sorun vardı. Helvetica’nın lisansı pahalıydı.

İşte bu noktada Microsoft, IBM için font tasarlayan Monotype şirketine başvurdu. Amaçları Helvetica’ya çok benzeyen, onunla tıpkı genişlikte ve ölçülerde olan ancak lisans fiyatı gerektirmeyen bir alternatif yaratmaktı. Monotype’taki Robin Nicholas ve Patricia Saunders liderliğindeki grup, 1982 yılında bu “alternatifi” tasarladı. Adına da Arial dediler.

Arial aslında Monotype’ın daha eski bir tasarımı olan “Monotype Grotesque” temel alınarak geliştirilmişti lakin Helvetica’ya o kadar çok benziyordu ki, bir evrakta Helvetica’yı Arial ile değiştirdiğinizde sayfa tertibi neredeyse hiç bozulmuyordu. Bu durum, Microsoft için kusursuz bir tahlildi. Çok geçmeden Windows işletim sisteminin tüm sürümlerine Arial’ı dâhil ederek, milyonlarca kullanıcıya ücretsiz ve “neredeyse Helvetica” olan bir font sundular. Dizayncılar ve tipografi meraklıları için Arial her vakit Helvetica’nın “ucuz bir kopyası” olarak görülse de Microsoft sayesinde dünyanın en yaygın kullanılan fontlarından biri hâline geldi.

Helvetica’yı bu kadar özel yapan neydi?

Arial’ın neden “taklit” olarak görüldüğünü daha düzgün anlamak için Helvetica’nın tasarım dünyasındaki yerine bakmak gerekir. Pak, nötr ve son derece okunaklı yapısı sayesinde Helvetica, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortalarında Toyota, American Airlines, Jeep, Panasonic, Crate & Barrel ve 3M‘nin bulunduğu sayısız global markanın kurumsal kimliğinin bir kesimi oldu.

Bu ve gibisi büyük markalar, yıllar boyunca Helvetica’nın sadeliği ve güvenilirliği yansıtan imajından faydalandılar. Arial’ın kıssası ise her vakit bu devin gölgesinde kaldı.

Font psikolojisine değinelim: Bir font “ruhsuz” olabilir mi?

Her ne kadar üzerine oturulup düşünülmediğinden bu durum herkes tarafından fark edilmiyor ama her yazı tipinin bir karakteri ve insan psikolojisi üzerinde bir tesiri bulunuyor.

• Serif (Tırnaklı) Fontlar (Örn: Times New Roman): Tırnaklı yapıları sayesinde daha klasik, akademik, emniyetli ve önemli bir havaya sahipler. Hepimizin gündelik hayatında yer alan kitap ve resmî belgelerde sıkça tercih ediliyorlar.
• Sans-serif (Tırnaksız) Fontlar (Örn: Helvetica, Arial): Tırnaksız, düz ve çağdaş sınırlara sahipler. Ekseriyetle çağdaşlığı, sadeliği, ve netliği temsil ediyorlar. İnternette dolaşırken gördüğümüz sitelerde ekseriyetle bu fontlar kullanılıyor.

Arial’in “ruhsuz” olarak nitelendirilmesinin ise iki sebebi bulunuyor. Birincisi, Helvetica üzere bir tasarım ikonunun “daha az rafine” bir alternatifi olması. İkincisi ise Microsoft tarafından varsayılan olarak sunulmasıyla birlikte o kadar çok yerde (resmî evraklardan, sunumlara, kolay tabelalara kadar) kullanılmış olması. Bu da artık rastgele bir özgünlük yahut karakter barındırmayan, “jenerik” bir font hâline gelmesine yol açtı. Bu yüzden dizayncılar ve estetik tasası güdenler için Arial, günümüzde “yaratıcılıktan kaçış” olarak görülmekte.

Peki TFF neden yıllardır Arial fontunda ısrarcı?

Peki bu teknoloji kıssası Türkiye’deki futbol kulüplerini nasıl etkiledi? TFF, 2013-2014 döneminden itibaren kulüplere forma isim ve numaralarında standartlaşma getirmek emeliyle tek bir font kullanımını zarurî kıldı. Seçilen font ise herkesin bilgisayarında bulunan, kolaylıkla erişilebilen ve lisans sorunu olmayan Arial oldu.

Bu kararın gerisinde kimi komplo teorilerini de içeren söylentiler olsa da temelde işleri daha kolaylaştırmak için alınmış kararlar yer alıyordu.

1. Standardizasyon ve okunabilirlik

TFF, yayıncı kuruluşun ve hakemlerin maç sırasında oyuncu isim ve numaralarını net bir formda okuyabilmesini istiyordu. Her kulübün farklı bir font kullanması yerine, tek ve net bir standart getirmek en kolay tahlil olarak görüldü.

2. Maliyet ve erişim kolaylığı

Arial, lisans fiyatı gerektirmeyen ve tüm bilgisayarlarda hazır bulunan bir font olduğu için kulüplere ek bir maliyet yahut teknik zorluk çıkarmıyordu.

3. Tasarım ve marka şuurunun eksikliği

O devirde Avrupa’nın büyük liglerinin tersine (Premier League, La Liga vb.), Üstün Lig’in kendine ilişkin bir görsel kimliği yahut marka kıymeti yaratma üzere bir önceliği bulunmuyordu. Bu yüzden estetik dertler, pratikliğin gerisinde kaldı.

Yine de belirli başlı geçerli sebeplere karşın TFF’nin bu “pratik” tahlili taraftarlar ortasında yıllardır süren bir tartışmayı da beraberinde getirdi. Taraftarlar, Arial’ı “ruhsuz“, “ilhamdan uzak” ve kulüplerin kimliğini yansıtmayan bir mecburilik olarak gördü. Bilhassa Avrupa’daki rakiplerin kendilerine özel tasarlattığı çağdaş ve estetik fontlarla kıyaslandığında, Arial, Harika Lig’in marka pahasına ziyan veren bir ayrıntı olarak eleştiriliyordu.

Nihayetinde TFF geçtiğimiz gün bu “Arial mahkûmiyetine” bir son verdi lakin meselenin 13 yıllık bir gecikmeyle de olsa Arial zorunluluğunun kalkmasından ibaret olmadığını görmek gerekli. Bu karar şu an hepimizi sevindiriyor olsa da aslında ziyadesiyle geç kalınmış bir karar zira buradaki asıl ve daha derin sorun, TFF’nin yıllardır ülkenin önde gelen grafik tasarımcılarıyla, marka uzmanlarıyla ve kurumsal iletişimcileriyle bir ortaya gelerek Türk futbol iktisadını ayağa kaldıracak ortak bir akıl ve vizyon ortaya koyamamasıdır.

Premier League ve La Liga örneklerinde olduğu gibi lige özel bir kurumsal kimlik ve font tasarlatmak yerine, yıllarca en kolayı seçip “Arial olsun bitsin” demek, ne yazık ki Türk futbolunu yöneten sistemin marka şuurundan ve estetik tasadan ne kadar uzak olduğunun bir göstergesidir.

Her karanlık gecenin bir aydınlık sabahı vardır ve evet biz bugün o sabaha uyandık. Şimdi ise yepisyeni bir sayfa açma vakti. Gelecek yıllarda bugünlere dönüp baktığımızda, 2000’lerden aşina olduğumuz o ikonik forma fontlarına kucak açmış olmak dileğiyle.