Biri Yükselince Diğeri Düşüyor: Altın ile Dolar Arasında Neden Orantılı Bir İlişki Var?

Gittikçe yükselen altın karşısında doların da birebir oranda seyrettiğini görmemiz mümkün. Aslında dolar yükseldikçe altın düşüyor, altın yükseldikçe dolar düşüyor. Ortalarındaki aykırı orantı, birçok insan için bilinen bir gerçek.

Ancak altın ve dolar ortasındaki ilişki, sırf zıt bir orantıdan ibaret değil.

Neden altın ve dolar ortasındaki istikrar, ekonomiyi bu derece etkileyecek kadar değerli? Merak edenleri aşağı hakikat alalım.

Altın, yüzyıllar boyunca bedelini kaybetmedi.

Bundan asırlar evvel de altın, insanlık için ne söz ediyorsa; bugün de birebir şeyleri söz ediyor. Her vakit bedelli ve kolay işlenilebilir olduğu için altın, birçok uygarlığa, medeniyete statü kazandıran yegâne şey olmuştur.

Özellikle ender bulunması, onun pahasına değer katıyor. Üstelik sırf bir maden değil, paranın da kaynağı hâline gelmiş durumda. Vakit geçtikçe altın, paranın bir temeli hâline geldi ve şu anda dolarla yakın bir alakası var.

Dolar niyet, altın yükseliyor.

Aslında altın ve paranın orantısını bize en yeterli anlatan şey altın standardı olacaktır. Bu standart, merkez bankasının bastığı kâğıt paranın belli bir altınla takas edilebildiği bir para sistemini tabir ediyor.

Sistem, para sistemlerinin evriminde dönüm noktası olarak kabul ediliyor. Bu sistemde, bir ülkenin merkez bankası, bastığı kâğıt paranın karşılığında makul ölçüde altın rezervine sahip olmayı taahhüt ederdi. Yani teoride kâğıt para, her vakit belirlenen bir altın ölçüsüyle değiştirilebilirdi. Bu durum, para arzını denetim altında tutmayı ve enflasyonu önlemeyi amaçlıyordu.

Altın standardının temelleri, çağdaş bankacılığın ve para sistemlerinin birinci yıllarına dayanıyor.

18. yüzyılda Avrupa’da bankalar, kendi paralarını basarken bu paraların kıymeti, bankanın elindeki altın ve gümüş üzere kıymetli metallere bağlanmıştı. 1759’da İngiltere Bankası, birinci sabit kâğıt paraları basarak çağdaş kâğıt paraların yolunu açmıştı. Fakat o dönemki kâğıt paralar, bugünkü üzere değildi. Zira pahası, direkt basan kurumun sahip olduğu kıymetli metallere endekslenmişti.

1717 Britanya’sında ise altın standardı resmen kabul edildi. Değişiktir ki Newton, Kraliyet Darphanesi’nin başkanı olarak altın standardının uygulanmasında kritik rol oynamıştı. Newton, paranın basım sürecinde madeni paraların kenarlarından kıymetli metallerin çalındığını fark etmiş ve tedavüldeki sikkeleri toplayarak daha kaliteli yeni sikkeler üretilmesini sağlamıştı.

Altın standardı, başlarda para ünitelerinin bedelini istikrara kavuşturarak ticareti canlandırdı.

Ülkeler, para arzını altın rezervlerine bağlı kalarak düzenleyince çok para basımının önüne geçildi ve enflasyon denetim altına alındı. Fiyatların ve döviz kurlarının sabitlenmesi, memleketler arası ticareti kolaylaştırdı ve ekonomik büyümeye katkı sağladı.

Ancak bu standardın da kıymetli sınırlamaları bulunuyor. Altının elde edilmesi hudutlu ve zahmetli olduğu için para arzını, gereksinim duyulan düzeye çıkarmak her vakit mümkün olmadı. Ekonomik kriz vakitlerinde, altın rezervleri talebi karşılayamadığı için para siyasetlerinin esnekliği azaldı.

I.Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birçok ülke, altın standardını askıya aldı.

Savaşın yarattığı maliyet, sistemin sürdürülebilirliğini zorlaştırmıştı. 1930’lu yıllarda Büyük Buhran’ın tesirleri, altın standardının ekonomik dalgalanmalara karşı yetersiz kaldığını gösteriyor. Ekonomist Barry Eichengreen, bu periyotta altın standardını müdafaaya yönelik ısrarın, merkez bankalarının berbatlaşan ekonomik şartlara ahenk sağlamasını engellediğini belirtiyor.

II. Dünya Savaşı sonrasında, memleketler arası finans sistemi tekrar yapılandırıldı. 1944’te Bretton Woods Konferansı’nda, ABD dolarının altına çevrilebilmesi kararıyla dolar, memleketler arası rezerv para ünitesi hâline geldi. Lakin vakitle artan ekonomik, politik ve küresel baskılardan ABD Başkanı Richard Nixon, 1971’de doların altın ile değiştirilmesini durdurdu.

Altın standardı resmen sona erdi ve çağdaş prestiji para sistemi doğdu.

İtibari para, artık pahası altın yahut gümüş üzere emtialara bağlı olmayan, hükûmetlerin ve merkez bankalarının ekonomik teminatına dayanan bir para biçimidir. Bu sistemde, döviz kurları ve para bedeli piyasa güçleri tarafından belirlenmekte, ülkeler kendi para siyasetlerini daha esnek bir formda uygulayabilmektedir.

Altın standardı, para arzını sınırlayarak enflasyonu denetim altına alma ve ekonomik istikrar sağlama gayesiyle geliştirilmiş olsa da altının hudutlu kaynağı nedeniyle esneklik sıkıntıları yaşamıştı. Hasebiyle ekonomik şartlara daha uygun görülen prestiji para sistemine geçilmişti. İşte altın ve dolar ortasındaki bağ de bundan ibaret.