Günlerin İsimleri Nereden Geliyor? Neden Salıya ‘Salı’, Perşembeye ‘Perşembe’ Diyoruz?

Hemen çabucak her gün kullandığımız gün isimlerinin manasını hiç düşünmüyoruz. Hakikaten, bu isimler lisanımıza nasıl gelmiş?

Zaman kavramı uzun yıllardır insan yaşantısının içinde ve bu kavramın alt başlıkları olarak vakti bir nevi tablolandırmış durumdayız. Bunu yaparken de en fazla yararlandığımız şeylerden biri günler.

Günlerin isimlerini daima olarak kullandığımız için artık bu isimler bize enteresan gelmiyor ancak, hiç “Bu günlerin isimleri Türkçeye nasıl dahil oldu?” diye merak ettiniz mi? O vakit merakınızı giderelim.

Pazartesi ile başlayalım.

Pek çok uygarlıkta, -hatta günümüzde kimi Batı ülkelerinde- haftanın birinci günü olarak pazar günü sayılmakta. Pazartesinin de ismi aslında buradan, kolay bir biçimde gelmekte; ”pazar ertesi”. 

“Erte” sözcüğünü ele alacak olursak; Uygurca Budist metinlerde ”erte”nin ”gün” ya da ”gün doğumu” olarak kullanılmakta imiş. Daha sonradan 1073 yılında Divan-i Lugati’t Türk’te “értelemek” sözcüğü “işe kalkmak” biçiminde açıklanmış. 

1390 civarında yazılan Kısas-ı Enbiya’da ise birinci kez e üzerindeki çizgi kalkmış ve “ertelemek” olarak kullanılmış. Sözcük, ayrıyeten eski Türkçede “sabah” olarak da kullanılıyor.

Gelelim salıya.

Salının manası tekrar pazarın birinci gün olarak baz alınması formunda ortaya çıkmış. Sözcüğü birinci kullanan Filippo Argenti, 1533 yılında yazdığı Regola del Parlare Turco isimli eserinde ”sali” olarak bahsetmiştir. 

Arapçada ise “Yevmü’s-selāse” yani ”üçüncü gün” olarak isimlendirilmekte. Salı, lisanımıza ”selase” sözcüğünden geçmiş.

Çarşamba da yeniden gün sayısından geliyor.

İlk olarak 1303 yılındaki Codex Cumanicus’ta, Farsça ve Türkçe karışımı bir lisanla “čaar sanbe” olarak karşımıza çıkan söz, “Dördüncü Gün” manasına geliyor. “Şamba” sözcüğü, İbrani ve Aramicedeki “şabāt” sözcüğünden Farsçaya geçmiş ve manası “dinlenme günü”.

Perşembe, yani beşinci gün.

Perşembe sözünün kökeni, 1300’lü yıllardan öncesine dayanmakta ve Orta Asya’da keşfedilmiş bir Kuran tefsirine kadar gitmekte. Borovkov tarafından yazılan bir tahlilde bu sözcük “penc şembe”, yani “Beşinci Gün” olarak ele alınmıştır. “Panc” da Farsçada “beş” manasına gelir.

Cuma, “toplanma günü” manasına geliyor.

Özellikle İslam toplumlarında özel bir yeri olan Cuma gününün kökeni, 1341 yılında yazılan Tezkiretü’l Evliya’ya kadar gidiyor ve orada “cumˁa” olarak geçiyor. Direkt Arapçadan lisanımıza geçen ve Cuma namazına işaret eden bu sözcük, “toplanma günü” manasına geliyor. 

Arapçadaki “cm” ya da “cmm” kökü, “toplama, toplanma, topluluk” manasında. Cami, cemevi, cima, cumhur, cumhuriyet, cümbür cemaat, topluluk, icma, içtima, mecmua, cemaat, cemiyet, cuma üzere sözcükler daima tıpkı kökten türetilmiş.

Tahmin etmesi güç değil: Cumartesi

Tıpkı pazarteside olduğu üzere cumartesi de, cuma sonrasında olmasıyla alakalı olarak türetilmiş (cuma ertesi). Kendi başına özel bir manası bulunmuyor.

Son olarak pazar.

Sözcüğün manası, eski periyotlarda ticaret merkezlerini isimlendirirken de kullanılan “pazar”, “pazaryeri” sözcüğünden geliyor. Birinci olarak 1303 yılında Codex Cumanicus’ta “bazar” olarak geçen sözden, 1680 yılında Meninski tarafından yazılan sözlükte “bāzār güni” olarak da bahsedilmiş.