Teknoloji ve Bilim Deyince Aklımıza Gelen Bazı Kelimelerin Kökenlerinin Nereden Geldiğini Öğrenince “Ne Alaka?” Demeden Kendinizi Alamayacaksınız
Günlük hayatımızda lisanımızdan, kalemimizden düşmeyen birçok söz var. Hele ki son devirlerde mevzu teknoloji ve bilim olunca bu sözler daha da fazla hâle geldi. Pekala sözlerin kökenlerini ne kadar biliyorsunuz?
Etimolojinin teknoloji ve bilim ayağında bu içeriğimizde aydınlanacağız pek çok başlık var.
Türkçede bilginizi perçinleyeceğiniz örneklerimize geçelim.
“Robot” sözünün kökeninin 1900’lere dayandığını söylesek!
“Mekanik insan” olarak tanımlanan “robot” sözünün yaratıcısı aslında Josef Çapek. Ünlü çek müellif Karel Çapek’in kardeşi Josef, ağabeyinin yazdığı kitapta mekanik insanları tanımlamak için “robot” sözünü öne sürüyor. Kitabın tiyatroya geçişi ve İngiltere ve Avrupa’nın öbür yerlerinde oyunun oynanması da “robot” sözünü yaygınlaştırıyor.
Otomat sözünün kökeni ise Eski Yunancaya dayanıyor.
“Otomat” yani “automate” sözünün bize geliş yeri Fransızca. Fransızcaya ise Eski Yunancadaki “kendi yani autos” ile “düşünce, sistem, irade manasına gelen matos” sözcüklerinin birleşiminden geçiyor.
Android sözünün kökeni ise beşere kadar gidiyor.
İngilizce “insana emsal yaratık, insansı” sözcüğünden gelen “Android”, Eski Yunancadaki “adam, insan-andro” ile “şekil, görüntü-eidos” sözlerinin birleşimi.
Telefon sözünün kökenine de bakmadan olmaz.
Teknoloji deyince birinci aklımıza gelen telefon, Fransızcadan Türkçeye geçiyor. Onlara ise Eski Yunancadaki “uzak-telos” ve “ses-phone” kelimelerinin birleşiminden geçiyor. Böylece de söz manası aslında “sesi uzağa ileten araç” oluyor.
Motor kökeninde ise “gene” var.
Hint-Avrupa lisanında var olan “gene” kökü, “doğurmak, yaratmak” manalarına geliyor. Motor sözünün İngilizcesi yani “engine” sözcüğü, “en” ve “gene” kelamlarından oluşuyor.
Jeneratör ve nesil irtibatından ne çıkar dersiniz?
“Kuşaklar” manasına gelen “jenerasyon” sözü de motordaki üzere “gene” kökünden gelirken birebir durum “jeneratör” sözü için de geçerli.
Ötanazi için ise Hint-Avrupa lisanına uzanıyoruz.
Bu ortada olağan ki sözün “ötenazi” değil “ötanazi” olduğunun da altını çizelim. Hint-Avrupa lisanından gelen “eu-” sözüyle ötanazinin alakası var. “Ölme hakkı” olarak bildiğimiz ötanazi, yeniden Hint-Avrupa lisanındaki “yok olmak, ölmek” manasına gelen “dhwene” sözünün vakitle “thanatology” yani “ölümün belirtilerini, şartlarını ve nedenlerini inceleyen bilim dalı”na evrilmiş.
“eu-” ve “thanatology” birleşimi ise “euthanasia” oluyor ve lisanımıza “ötanazi” olarak geçiyor.
Eğitim kökenini birçoğu yanlış biliyor.
Bu sözün kökeni her ne kadar “eğmek” fiilinden geldiği düşünülse de işin aslı o denli değil. Orta Türkçedeki “terbiye etmek, besleme, yetiştirmek” manasına gelen “ikidmek/ikitmek” kökünden “eğitim”e geliyoruz. Hatta daha da eskiye dönecek olursak bu sözler de “yeg (en iyi) ve -id (en düzgün kılmak) kökünden türüyor.
İlim sözü ile tıpkı kökü almış birçok sözümüz de var.
Arapça “‘lm” kökünden gelen “bilgi, bilim” kelimemizin asıl kökeni. Bu sözler de “bilmek, anlamak” fiilinden türüyor. Temel türeme mantığı “bilme” kelimesi üzerine kurulu sözler de var. Alem, âlim, allame, ilam, malum, talim üzere kimi sözlerin de kökeni ilim ile tıpkı.
