Rüşvete “Yemlik”, Erkek Üreme Organına “Meret” Dememizi Sağlayan Örtmece Ne Demek? Neden Başka İsimler Buluyoruz?

Günlük hayatımızda söylediğimiz birtakım sözler vardır ki aslında onları; uygunsuz, korkutucu, kaba yahut müstehcen manaları yüzünden kullanırız. Türkçenin varlıklı bir lisan olması da “örtmece” yapmamıza yani yasaklanan bahisleri açıkça söylemeden ancak tekrar de olumsuz etkiyi bir nebze de olsa azaltan sözleri ifade etmemize müsaade veriyor.

Argo, dua/beddua, jargon üzere lisanımızın farklı kullanımlarından biri olan örtmecenin ortaya çıkmasının en kıymetli nedeni ise tabu. Toplum tarafından ağza alınmak istenmeyenleri, ana çizgileri ile öbür söz kullanarak anlatmak örtmecenin ne kolay tarifi. Her toplumun da alışılmış ki kıymet yargılarına nazaran örtmece örnekleri değişiyor.

Hayatımızın birçok alanında karşımıza çıkan, tahminen de farkında olmadan sıkça kullandığımız örtmece kavramına vereceğimiz örneklerden sonra aslında günlük konuşma lisanımızın ne kadar da içinde olduğunu anlayacaksınız.

Örneklere geçmeden evvel örtmecenin açılımını daha ayrıntılı ele alalım.

Edebiyat tabirlerinden biri olan örtmece, sözlükte şöyle tanımlanıyor: Söylenmesi kaba, berbat yahut sakıncalı görülen objelerin, kavramların, diğer sözlerle daha uygun ve edepli bir biçimde anlatılması; edebikelam.

İsim olarak bir de “kandırma, gizleme” manaları da bulunan örtmeceyi tanımlayan diğer sözler de var. İyi adlandırma, hoş isimlendirme, hüsnü tabir, güzelleme, mümtaziyet, değinmece sözlükte yer almasa da edebiyatta örtmeceyi anlatan başka isimler.

Güzel ve düzgün isimlendirme noktasında bir paragraf daha açmak lazım. Aslında örtmece yalnızca hoş ve âlâ kavramlar için yapılmadığından “kötü adlandırma” tarifini da eklemekte yarar var.

Örtmece hakkında bilmeniz gereken bir başka ayrıntı ise anlam değişmemesi. Yani algılamayı değiştirmeye yönelik bir öteki anlatım biçimi seçilse de asıl olay varlığını hâlâ korumuş oluyor. Yalnızca örtmece kullanan kişi, topu göğsünde biraz yumuşatıyor.

Örtmecede en çok kullanılan söz “kara”.

“Kara” deyince aklınıza birçok şey geliyor değil mi? Aslında karanın temel manası “siyah” demek ancak biz bu söze o kadar farklı manalar katmışız ki bilhassa birçok tabuya eklemişiz. Bunlara gösterilecek kimi örnekler:

• Karakaçan: Eşek
• Karataban: İpek böceklerinde geniş çapta vefata yol açan kelebek hastalığı
• Ağzı kara:
  • Ara haber vermekten hoşlanan; şom ağızlı
  • Bir yerde konuşulanı yahut yapılanı duyup görmesi istenilmeyen
  • Başkalarına iftira atan
  • Sırları diğerlerine söyleyen, laf taşıyan
• Kara çalıcı: Kara ağızlı, iftira eden
• Kara yüzlü: Hatalı, günahkâr olan
• Kara yazı: Berbat yazıldığına inanılan alın yazısı; kara talih, kara baht, ak yazı karşıtı
• Yüzü kara: Utanacak bir durumu olan (kimse)

Ölüm ve ölmek için de birçok örtmece söz var.

Birisi öldüğünde onun ismini söylememek için ya da “ölüm” sözünü ona konduramamaktan ötürü kullandığımız pek çok farklı kavram var.

• Ahiret yolculuğu
• Edebî uyku
• Son yolculuk
• Vefat etmek
• Yaşamını yitirmek
• Emrihak vaki olmak
• Ebediyete intikal etmek
• Hayatı sona ermek
• Can vermek
• Göçmek
• Ömrü vefa etmemek
• Can borcunu ödemek
• Ecel şerbetini içmek
• Günü dolmak
• Vadesi gelmek/dolmak
• Toprak olmak

Cinsel isteğin toplumda lisana getirilmesi için de örtmeceye başvuruluyor.

• Yeşillenmek: Birine karşı duyduğu cinsel isteği kendisine sezdirmek
• Yellenmek: Cinsel istek duymak
• Ersemek: Erkek istemek
• Kertmek, uçkur çözmek, yapmak, dürtülmek, basmak: Cinsel bağlantıda bulunmak

Aynı durum, bayan ve erkek cinsel organları için de geçerli.

• Yaka: Bayan memesi
• Bicik, emcek, emcik: Göğüs, göğüs başı
• Cicik: İnsan yahut hayvan memesi
• Kase: Dişilik organı (kız çocukları için)
• Heybe, şıngırdak, meret: Erkek üreme organı
• Sinkaf: Erkek cinsel organı ile ilgili bütün küfür ve makûs kelamların, Arap harflerinden “sin” ve “kaf” harflerini kullanarak hoş isimlendirmeye yönelik kısaltılmış biçimi

Bazı sıhhat sorunları için de kullanılan sözlerimiz mevcut.

• İncitmebeni, dokunmabana, amansız hastalık: Kanser
• Belsoğukluğu: Üreme organlarının akıntılı ve bulaşıcı bir hastalığı
• İnce ağrı, ince hastalık: Verem
• Karayanık: Çıban
• Miskin hastalığı: Cüzzam

Sadece tuvalet demek için bile birçok söze başvurabilirsiniz.

• Abdesthane
• Aralık
• Ayakyolu
• Yüznumara
• Hacet yeri
• Hela
• Kabine
• Kenef
• Memişhane
• Kademhane
• Lavabo

Örtmece sözler ortasında daha kaçları var.

• Süpürgelik: Kocanın nikâhsız ikinci eşi
• Başıbozuk: Dul bayan yahut dul erkek
• Genelev: Hayat bayanlarının toplu olarak bulunduğu özel idaresi bulunan işletme; aşağı mahalle, kırmızıfener, koltuk, kerhane, umumhane, babilhane
• Varyemez: Cimri
• İmamkayığı, dörtkollu: Tabut
• Yakasız gömlek: Kefen
• Bamyatarlası: Mezarlık
• Kaldırım mühendisi: İşsiz güçsüz sokaklarda dolaşan kimse
• Orman kibarı: Kaba, görgüsüz, bayağı kimse için alay yollu kullanılan bir söz
• İki canlı: Gebe
• Sütü bozuk:
  • Kötü soydan gelen (kimse)
  • Aşağılık, soysuz olan
• Yağlı ip, yağlı ilmek, yağlı urgan, darağacı: İdam cezası alanları asmak için kurulan sehpa
• Boynuzlu: Eşi yahut sevgilisi tarafından aldatılmış (kimse)
• Avucunu yalamak: Umduğunu ele geçirememek
• Zındık: Allah’a ve ahirete inanmayan (kimse)
• Sürgün olmak: İshal olmak
• Yemlik, anahtar, arpa: Rüşvet

Verdiğimiz örnekler, örtmecelerden yalnızca öne çıkanlar ve günlük hayatımızda sıklıkla kullandıklarımız. Derleme Sözlüğü’ne bakıldığında 1746 örtmece kavram görmek mümkün. Örneklerin çoğunluğunu ise beşere ait isimlendirmeler oluşturuyor. Cinsellik ise ikinci sırada yerini alıyor. Hastalık isimleri ve organ isimleri üzere birçok kategorinin yer aldığı örtmeceler ortasından siz en çok hangilerini kullanıyorsunuz?

Türkçe ile ilgili göz atarak bilgi edinmek isteyebileceğiniz öbür içeriklerimiz: