Neden ‘Gavur Padişah’ Olarak Anılıyordu? Osmanlı Tarihinin En Bunalımlı Döneminin Padişahı II. Mahmud’un Hikâyesi

Islahatçı Padişah olarak da bilinen II. Mahmud periyodu, aslında devletin yeniliğe en açık olduğu devri kapsıyor. Devrinde gerçekleştirdiği ıslahatlar, ilerleyen vakitlerde da devletin gelişmesinde büyük bir rol oynadı. Pekala kimdir bu II. Mahmud, hayatı nasıldı ve nasıl öldü?

Osmanlı padişahları içinde yaptığı çağdaşlaşma hareketleriyle isminden sıkça kelam ettiren ve hatta ‘gavur padişah’ olarak bilinen Sultan II. Mahmud, siyasi olarak büyük bir karmaşa içinde olan devletin başına geçmişti.

Genç yaşına karşın saltanatı boyunca büyük bir yol kateden padişah, 31 yıl tahtta kalarak devletin her alanda ilerlemesi, batı devletlerine denk sayılabilecek bir Osmanlı inşa edilmesi için var gücüyle çalıştı.

“Gavur padişah” II. Mahmud kimdir?

Sultan II. Mahmud, 20 Temmuz 1785’te doğdu. Babası I. Abdülhamit ve annesi Nakşidil Valide Sultan’dı. Geleneklere uygun bir biçimde yetiştirildi. 4 yaşında babası I. Abdülhamit’i kaybettiğinde, amcası III. Selim onun eğitimiyle yakından ilgilendi ve kendisi için birçok hoca tuttu. II. Mahmud, ünlü hattatlardan hoş yazı dersleri aldı ve yazdığı levhaların hepsi de epey yeterliydi.

Ayrıca müziği çok seviyordu ve sarayda periyodunun en büyük müzik ustalarına fasıllar düzenletirdi. Kendi bestelediği 21 müziği vardı ve “Adlî” mahlasını kullanarak şair, bestekâr, tanburî, neyzen, hanende ve büyük bir hattat olarak tanındı.

28 Temmuz 1808’de IV. Mustafa’nın tahttan indirilmesi ve III. Selim’in tekrar tahta çıkartılması için yapılan harekette III. Selim, IV. Mustafa’nın adamları tarafından öldürüldü ve II. Mahmud, şimdi 23 yaşındayken tahta çıkarıldı.

II. Mahmud, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecindeki durumu düzeltmek için efor harcadı.

Ülkeye yeni bir tertip getirmek maksadıyla, batı teknolojisi ve kültüründen yararlanmayı tercih etti. Hatta bu şekilde hızla çöken imparatorluğu bir mühlet daha ayakta tutmayı ve ömrünü uzatmayı başarmıştı. Sultan Mahmud, çalışkan, mert, gururlu ve Avrupa stili ömrü seven bir önderdi.

Aynı vakitte son derece tutkuluydu ve olaylara süratle reaksiyon gösterirdi. Devlet işlerinin ayrıntılarına hakimdi ve verdiği misyonları daima olarak takip ederdi. Birçok muvaffakiyet, onun kararlılığı sayesinde elde edildi. Bunun için kıyafetini değiştirir ve halk ortasında dolaşırdı. II. Mahmud, III. Selim’in tesiri altında yetişti ve ülkenin yalnızca batı üslubu ıslahatlarla kurtarılabileceğine inandı.

Asırlardır biriken meseleler, imparatorluğu tam bir yıkımın eşiğine getirmişti ve Sultan Mahmud, 31 yıl boyunca bu yıkımı durdurmak için çalıştı.

Dışarıda, Rusya’nın devleti hızla yıkmayı amaçlayan hücumları ve başka Avrupa devletlerinin, imparatorluğun mirasından yararlanmak için çevirdikleri entrikalar, içeride ise hükûmetin zayıflığından faydalanarak bağımsız devletler kurma hayalleriyle çıkan isyanlar, II. Mahmud’un karşı karşıya olduğu tehlikeler arasındaydı.

Ancak Sultan Mahmud, tüm olumsuz gelişmelere karşın soğukkanlılığını koruyarak devletin ve halkın güvenliği için çalışmalarını sürdürdü.

II. Mahmud döneminde yapılan ıslahatlar:

• Yeniçeri Ocağı kaldırıldı.
• Posta Teşkilâtı kuruldu.
• Kıyafette birtakım düzenlemelere gidildi ve memurlara pantolon ve fes uygulaması getirildi.
• Müsadere Yordamı kaldırıldı.
• Devlet memuru yetiştirilmek üzere Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu.
• Avrupa’ya eğitim alması için birinci sefer öğrenci gönderildi.
• İlköğretim zarurî hâle getirildi.
• Müslüman tercümanlar yetiştirme gayesiyle Çeviri Odaları kuruldu.
• İlk resmî gazete Takvimi Vekayi Gazetesi 1831’de yayımlandı.
• Nazırlıklar kuruldu.
• İlk nüfus sayımı yapıldı.
• Meclisi Ahkam-ı Adliye kuruldu.
• Muhtarlıklar açıldı.

Yeniçeri Ocağı kaldırıldı.

Vaka-i Hayriye (Hayırlı olay) olarak geçen bu durum, Osmanlı Devleti’nin uzun vakittir belini büken bir durumdu. 16 Haziran 1826’da, II. Mahmud tarafından devlete birçok zahmet çıkaran Yeniçeri Ocağı kaldırıldı. Birçok direnişe karşın devletin yenilenmesinin evvel içten başlaması gerektiğini savunan padişah, en güzel kararı böylelikle vermiş oldu.

Posta Teşkilâtı kuruldu.

İlk posta teşkilâtı, 1834’te gerçekleşti. Kuruluş emeli ise gelir elde etmek ve halkın haberleşmesini sağlamaktı. İstanbul’daki birinci postane, “Postahane-i Amire” ismiyle açıldı. Birinci memurlar ortasında Süleyman Ağa ve tahsildar Sofyalı Ağyazar bulunuyordu. Onlar da Türkçe dışında yazılmış gönderilerin adreslerini çeviri etmek üzere mütercim olarak görevlendirilmişti.

Kıyafette birtakım düzenlemelere gidildi ve memurlara pantolon ve fes uygulaması getirildi.

Devletin bir çağdaşlaşması adımı olarak görülen bu uygulama, II. Mahmud’un, Kaptan Hüsrev Paşa’nın Kalyoncu askerlerine taktırdığı Tunus feslerini beğenip devlet memurlarının da birebir başlığı kullanmalarını istemesiyle başlamıştı. Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdıktan sonra, Asakir-i Mansure-i Muhammediye olarak bilinen Osmanlı ordusunu kurdu.

Böylece II. Mahmud, ordusuna da fes giydirdi ve 1829’dan itibaren din adamları ve bayanlar dışındaki herkesin fes takmasını zarurî kıldı. 1832’den sonra neredeyse herkes fes takmaya başlamıştı.

Müsadere Yöntemi kaldırıldı.

Müsadere, devlette haksız yarar elde eden şahısların mallarına istenildiği vakit el koyma süreciydi. Bu sistem, bilhassa hırsızlık ve rüşvet üzere haksız çıkar sağlanan durumlarda uygulanıyordu. Lakin bu uygulama da II. Mahmud ile kaldırıldı.

Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu.

II. Mahmud döneminde, 1847’de kurulan Mekteb-i Maarif-i Adliye, eğitim alanında değerli bir kurumdu. Türkçe ve Arapça lisanlarında hukuk, adalet, yönetim ve ilim mevzularında eğitim sunmak üzere kurulmuştur. Temel hedefi, devletin yargı sistemi için nitelikli ve yetenekli işçi yetiştirmekti.

Avrupa’ya eğitim alması için birinci kere öğrenci gönderildi.

Yurtdışına talebe gönderimi resmi olarak birinci kere II. Mahmud döneminde, 14 Aralık 1830 tarihinde başlamıştı. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusuna subay yetiştirmek emeliyle, Hüseyin, Ahmed, Abdüllatif, Mehmed Reşid ve Edhem üzere beş öğrenci Fransa’ya gönderilmişti.

Özellikle paşazâde ve sefir çocukları, St. Louis Lisesi’nde eğitim gören yahut Paris Sefiri Mustafa Reşid Paşa’nın tercümanı Ruhiddin Efendi’nin oğlu üzere geleceğin sadrazamlarından olan Ahmed Vefik Paşa üzere öğrenciler tercih edilmiştir. Ayrıca Enderun talebeleri ile Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye’den mezun olan öğrenciler de bu programa dahil edilmiştir.

İlköğretim mecburî hâle getirildi.

Devlet dışındaki ilköğretim yalnızca vakıflar aracılığıyla yürütülüyordu. Ancak II. Mahmud ile bu durum mecburî hâle getirildi. Ne var ki yeterli örgütlenme ve bütünsel siyasetler olmadığı için bu uygulama hayata geçirilemedi.

Daha sonra 1848 yılında, Sıbyan ve Rüştiye Mekteplerinde 6 yıl eğitim zarurî hâle getirildiğine dair bir talimatname yayımlandı. Lakin 1921 yılında Maarif Vekaleti, ilkokulların mühletini 6 yıldan 4 yıla indirmiş ve bu halde eğitim siyasetinde değerli bir değişiklik yapmıştı.

Tercüme Odası kuruldu.

1834’ten itibaren lisan bilen memur talebi giderek artınca Tercüme Odaları kuruldu. Bu adım, lisan bilen memurların muhtaçlığını karşılamak ve çeviri hizmetlerini daha aktif hâle getirerek dış münasebetlere katkı sağlamak üzere atılan değerli bir adımdı.

İlk resmî gazete Takvim-i Vekayi, 1831’de yayımlandı.

İç ve dış olaylar hakkında halkı bilgilendirmek maksadıyla çıkarılan Takvim-i Vekayi, Sultan Mahmud döneminin kıymetli gelişmelerinden biridir.

Nazırlıklar kuruldu.

Sultan Mahmud, Divan Teşkilâtı’nı kaldırarak onun yerine bakanlıklar manasına gelen nazırlıklar kurdu. 30 Mart 1838’de de Sadrazamlık makamına “Başvekalet”, Sadrazama “Başvekil” denilmesi kararlaştırıldı.

İlk nüfus sayımı yapıldı.

Osmanlı-Rus Savaşı’nın etkilediği 1827-1829 periyodunda gerçekleştirilen nüfus sayımı 1831’de gerçekleştirildi. Ülke genelinde birçok bölgede sayım yapılmamış olmasına karşın, çağdaş manada birinci Osmanlı nüfus sayımı olarak bu kabul edilmektedir.

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye kuruldu.

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, Tanzimat Devri’nde Osmanlı Devleti’nin yargı sisteminde değerli bir rol oynayan üst seviye bir kurumdur. Günümüzdeki Yargıtay ve Danıştay’a benzer bir işlevdeydi.

Muhtarlıklar açıldı.

II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasının ardından ortaya çıkabilecek tehlikeleri önlemek ve küçük ünitelerin güvenliğini sağlamak maksadıyla muhtarlıklar kurmuştu. Bu ünitelerin düzenlenmesi ise resmi olarak birinci sefer 1864 yılında gerçekleşmiştir.

Başlıca ve en önemli ıslahatlarının başında bunlar geliyor. Fakat ıslahatlarının sırf bunlarla hudutlu olmadığını bilmek kıymetlidir.

Peki neden “Gavur Padişah” deniyordu?

Sultan II. Mahmud dönemi, merkeziyetçilik nedeniyle dağılmaya ve bozulmaya başlayan ögeleri, modernleşme ekseninde bir ortada tutma eforuyla öne çıkıyor. Kendisine bu lakabın verilmesi de elbette bir tesadüf değil. Birçok alanda alışılmışın dışında adımlar atan, gelişmeler gösteren ve hatta birden fazla vakit bunun için dışlanan Sultan Mahmud’un ıslahatları, bugün aslında yaşadığımız periyoda de kaynaklık ediyor.

Bundan ötürü “neden gavur padişah?” sorusunun yanıtı, çağdaşlaşmaya ve gelişmeye açık, ufku geniş birisi olmasından geçiyor olmasıdır.

Sultan II. Mahmud, kaç yıl tahtta kaldı?

28 Temmuz 1808’de tahta çıktı ve 1 Temmuz 1839’da saltanatı sona erdi. Nereden baksak 31 yıl tahtta kalan II. Mahmud, saltanatı boyunca devletin ayakta kalması için büyük uğraş vermiş ve son 13  yılında ağır iç ve dış sıkıntılarla başa çıkmak için reformlar gerçekleştirmiştir. Nasıl öldü diye merak edenler için ise bu süreçte sıhhat sıkıntılarıyla karşı karşıya kaldığını ve son yıllarında veremle uğraş ettiğini söylemek gerekir.

Hastalığına baştan itibaren gerçek bir teşhis konulamadı ve Avrupa’dan getirilen hekimlerin müdahalesi için de geç kalındı.1839’da ise saltanatından geriye yenilikleriyle duyurduğu ismi kaldı. II. Mahmud, Osmanlı Devleti’nin ilerlemesinde, batıdan geri kalmamasında elbet en büyük rolü üstlenenlerden birisidir.

Bugün bile hâlâ kendisinin getirmiş olduğu birçok yeniliği kullanıyor, görüyor ve işitiyoruz. Sadece devlet içinde değil, halka, sanata, hayır işlerine de merak salan II. Mahmud, Osmanlı tarihinin en parlak periyotlarından birini yaşattı.

Tarih ile ilgili öteki içeriklerimiz: