Yazı icat edilip geliştirildikten sonra en son alfabelere dönüştü. Toplumlar kendi alfabelerini oluştururken kimi toplumlar ise var olan alfabeleri kendi kullanımlarına nazaran uyarladı. Bu toplumlardan bir tanesi de Türklerdi. Artık daima birlikte “Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler nelerdir?” sorusunun yanıtına bakalım ve bu alfabeleri sırasıyla inceleyelim.
Günümüzde toplumlar hakkında elde ettiğimiz bir çok kültürel ve tarihî bilgiyi yazıya borçluyuz. Asırlar geçtikçe değişen yazı, son olarak alfabelere dönüştü. Ve bugün alfabeler sayesinde yeni araştırma alanları oluştu.
Bu araştırmaların ışığında Türk tarihi hakkında da pek çok bilgiye ulaşabiliyoruz. Biz de Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeleri sırasıyla derleyip inceledik. Bakalım hangi bilgilere ulaştık?
Alfabelerden evvel yazı nasıl bulundu?
Biliyoruz ki yazının icadıyla beşerler ortasındaki bağlantı gelişmeye başladı ve tarih daha silinmez, aktarılabilir bir hâle geldi. Bugün tarihle ve kültürlerle ilgili elde ettiğimiz bilgilerin çoğunu yazının icadıyla öğrendik. Pekala bu yazıyı kim icat etti?
Yazının icadı M.Ö. 3500 yıllarına dayanıyor. Bu tarihlerde Sümerler tarafından çivi yazısı icat ediliyor. Doğal ki de yazı bir anda icat edilmemiş. Toplumlar kentleri oluşturmaya başladığında, tarım eserlerinden alınan randıman arttığında ve en değerli gelişme olan ticaretin artması durumlarında yazıya muhtaçlık duyulmuş. Birinci evvel ticarette alacak verecek sayılarını kayıt altına alabilmek için semboller kullanılmış. Vakitle bu sembol sayıları artmış ve geliştirilmiş. Başlangıçta her sembol bir kelimeyi anlatırken vakitle semboller işaretlere dönüşmüş.
Böylece yazı, Sümerler ile başlayan çivi yazısıyla yakın coğraflyalar olan Anadolu ve İran bölgelerindeki uygarlıklara da aktarılmış.
Bu noktada şuna da değinelim, tarihteki birinci yazı çivi yazısı değildi
M.Ö. 3200’li yıllara baktığımız vakit Sümerler dışında sembolleri yazı olarak kullanan bir toplum görebiliriz: Mısırlılar. Eski Mısır toplumunun en bilindik yazı sistemi olan Mısır hiyeroglif yazısını duymuşsunuzdur. Hiyeroglif yazı fotoğraflardan oluşuyor ve her fotoğraf bir kelimeyi tanımlıyor. Bu yazı sistemi Eski Mısır’da tapınak, mezar, saray üzere mimari yapıların duvarlarında keşfedilmiş.
Daha sonra bu semboller kolaylaştırılarak bir harf hâline dönüştürülüyor ve bu gelişmeden sonra alfabeler oluşmaya başlıyor.
Semboller harflere dönüştü ve harfler alfabeyi oluşturdu.
Çivi yazısında ve Mısır hiyeroglif yazısında her sembolün karşılık geldiği bir obje vardı. Bu nedenle iki yazıda da çok fazla sembol olduğunu söylememiz yanlış olmaz. Mesela Mısır hiyeroglif yazısında yaklaşık 700 sembol vardı. Vakitle seslere karşılık gelen yazı sembolleri geliştirildi. Objeleri tanımlayan semboller ile sesleri tanımlayan yazı sembolleri birleştirilerek bir arada kullanılmaya başlandı. Böylelikle alfabelerin temelleri atılmış oldu.
”Peki tarihteki ilk alfabeyi icat eden toplum hangisiydi?” derseniz bu toplum Fenikelilerdi. M.Ö. 11. yüzyılda Fenikeliler Mısır hiyeroglif yazısını kolaylaştırarak alfabeyi oluşturmuşlar. Sadece seslere karşılık gelen sembolleri kullandıkları için harf sayısı da azalmış. Harf sayısı o denli azalmış ki Fenike alfabesinde yalnızca 22 harf var.
Harf sayısının azalması, kolay anlaşılır hâle gelmesi ve kolaylaşması toplumlarda okur-yazar insan sayısını arttırmış. Birebir vakitte alfabenin icat edilmesiyle öteki toplumların yazıyla tanışması çok daha süratli ve kolay olmuş. Bu toplumlardan birisi de Türkler. Artık Türklerin kullandığı birinci alfabeleri sırasıyla inceleyebiliriz.
Türklerin kullandığı birinci alfabeler nelerdir?
- Göktürk alfabesi
- Uygur alfabesi
- Arap alfabesi
- Kiril alfabesi
- Latin alfabesi
Tarih byounca yaşanan her gelişme, yakın coğrafyalardaki toplumları da etkişemiştir. Türk toplumları da önce yazının daha sonra alfabenin icadından epey fazla etkilenmiştir. Türkler tarihte 5 adet alfabe kullanmıştır ve kullandıkları alfabeler üstteki üzeredir. Gelin, Türklerin kullandığı bu alfabeleri teker teker inceleyelim.
Türklerin tarih boyunca en çok kullanılan alfabesi: Göktürk alfabesi
Göktürk alfabesi Türkler tarafından kullanılmış en eski alfabe olmasıyla biliniyor. Göktürkler bu alfabeyi 7. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar kullanmış. Hun ve Türk kavimleri tarafından kullanılan bu alfabeye her idare farklı eklemeler yapmış. Göktürk alfabesinin özellikleri şu biçimde:
- 38 harften oluşuyor. Bu harflerin 4 tanesi ünlü, kalan 34 tanesi ünsüz harfler.
- 4 ünlü harf, metin içinde 8 farklı sese karşılık geliyor.
- Sağdan sola gerçek yazılıyor.
- Alfabede küçük ve büyük harf yok.
- Türk uzunlukları sayesinde alfabe Avrupa’ya da taşınmıştır.
Türkçeye uyarlanan alfabe: Uygur alfabesi
Uygur alfabesi Soğd kökenli bir alfabedir. Bu alfabe Uygurlar vaktinde ortaya çıkan inançlara nazaran yeni alfabelerle oluşturulmuş. Özellikle Budizm ve Maniheizm dinî metinlerinde sıklıkla karşılaşılmış. Uygur alfabesi, Soğdların el yazısı olan kurziveye kimi seslerin eklenmesi yahut birleştirilmesiyle Türkçeye uyarlanmış. Uygur alfabesinin özellikleri şu formda:
- 18 harften oluşuyor.
- Sağdan sola yazılıyor.
- Tüm harfler bitişiktir. Yalnızca “Z” harfi farklı yazılıyor.
- Türk edebiyatındaki birinci yazılı yapıtları olan Atabetü’l Hakayık ve Kutadgu Bilig Uygur alfabesiyle yazılmış.
Türklerin yaklaşık 1000 yıl kadar kullandığı alfabe: Arap alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler ortasında Arap alfabesi de yer alıyor. Bu alfabe 7. yüzyılda Emeviler ve Abbasiler aracılığıyla Orta Doğu’da yayılmış. Bilhassa İslam dininin benimsendiği topraklarda daha yaygın olarak kullanılmış. Türkler ise İslamiyet’i kabul etmeleriyle başlayan 10. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar bu alfabeyi kullanmışlar. Arap alfabesinin birtakım özellikleri şöyle:
- Arap alfabesi 28 harften oluşuyor lakin Türkçeye uyarlanabilmek için 36 harften oluşturulmuş.
- “p, ç, j” harfleri Türkler tarafından alfabeye eklenmiş.
- Büyük ve küçük harf yok.
- Notlama işaretleri yok.
- Divanü Lügati’t Türk yapıtı bu alfabeyle kaleme alınmış.
Türklerin baskılar altında kullanmak zorunda kaldığı alfabe: Kiril alfabesi
Kiril alfabesi ekseriyetle Slav dillerinin yazımında kullanılan bir alfabe olmuş. Bu alfabe Yunan alfabesi örnek alınarak oluşturulmuş. ”Peki Türkler Kiril alfabesiyle nasıl tanışmış?” derseniz bu durumu iki vakit dilimine bölmeliyiz. Birincisi çarlık döneminde Rus Ortodoks Kilisesi misyonerleri tarafından Müslüman olmayan Türklere yazı dili olarak Kiril alfabesinin dayatılmasıdır. İkincisi ise kominist devirde gerçekleşen baskılarla Müslüman olan Türklerin yazı lisanı olarak bu alfabeyi kullanmasıdır. Kiril alfabesinin özellikleri şu biçimde:
- Kiril alfabesi 38 harften oluşuyor ve 11 tane ünlü harf bulunuyor.
- Soldan sağa hakikat yazılıyor.
- Günümüzde bazı Türk toplulukları hâlâ bu alfabeyi kullanıyor.
Türklerin Atatürk sayesinde kullanmaya başladığı alfabe: Latin alfabesi
Türklerin kullandığı alfabelerden sonuncusu Latin alfabesidir. 1 Kasım 1928 tarihinde yaşanan Türk Harf İnkılâbı‘ndan sonra ülkemizde kullanılmaya başlanmıştır. Bu alfabe sayesinde okur-yazar oranının artmasıyla bir arada her alanda Avrupa statüsünde olan gelişimlerin de önü açılmıştır. Latin alfabesini kullanan birinci Türk toplulukları ise Azerbaycan ve Yakut Türkleri olmuş. Latin alfabesinin özellikleri şu halde:
- Latin alfabesi 29 harften oluşuyor.
- 21 sessiz ve 8 sesli harf var.
- Soldan sağa gerçek yazılıyor.
- “q, x, w” harfleri Türk lisan yapısına uygun olmadığı için Türkler’in kullandığı Latin alfabesinde yer almıyor.
Bugünkü içeriğimizde Türklerin kullandığı alfabeleri derledik ve özelliklerini inceledik. Sizler için yazının icadından başlayarak Türkler’in kullandığı alfabeleri sırasıyla listedik. Sizce Latin alfabesi dışındaki alfabelerden birisini kullanmaya devam etseydik neler olurdu? Yorumlarınızı bekliyoruz.
İlginizi çekebilecek öteki içeriklerimiz:
