Aristokrasi günümüzde hâlâ tartışılan ve farklı hallerde yorumlanan bir kavramdır. Bu kavram tarihin derinliklerine uzanan ve insanların idare biçimlerini etkileyen bir olgudur. Aristokrasi kavramı pek çok filozof ve düşünür tarafından tartışılmış, yorumlanmıştır. Bilhassa Platon’un yapıtları bu mevzuda çok dikkat çeker.
Antik Yunan filozofu Platon’un aristokrasi ile ilişkisini inceleyecek olursak filozofun “Devlet” isimli kitabında ülkü toplum sistemini nasıl ele aldığı hayli kıymetlidir. Filozofa nazaran bilge ve faziletli kimseler idarede yer almalıdır. Aristokrasi farkı bakış açılarından bakıldığında toplumun yapısını ve idare formunu tartışmak için değerli bir kavramdır.
Aristokrasi terimi monarşi, demokrasi ve öbür idare biçimlerine nazaran daha farklı yorumlanmış ve farklı formlarda uygulanmıştır. Aristoteles’in tenkitleri ve Platon’un fikirleri bu idare formunun avantajlarını ve dezavantajlarını anlamamıza yardımcı olmuştur.
En baştan başlarsak, aristokrasi tam olarak nedir?
Aristokrasinin kısaca tanımını yapacak olursak siyasi iktidarın soylu bir azınlığın elinde olması diyebiliriz. Bu kavrama nazaran belli bir küme kalıtsal özelliklerinden ötürü toplumun geri kalanından ahlaki ve siyasi olarak üstündür ve toplumu yönetme hakkı vardır. Günümüze dek siyasal iktidara sahip olan bireylerin öbür insanlardan farklı ayrıcalıklara sahip olması gerektiğine yönelik pek çok yaklaşım ortaya çıkmıştır.
Bu yaklaşımların temelinde kalıtsal özelliklerinden ötürü bir küme insanın toplumdan daha bilge, daha zeki ve daha eğitimli olduğuna dair bir inanış vardır. Bu anlayışlarda iktidar tek bir kişinin elindeyse orada monarşiden, birden fazla kişideyse yani benzeri özellikleri olan seçkin bir küme tarafından yönetiliyorsa aristokrasiden bahsederiz. “Aristokrasi ne demek?” sorusunu daha uygun anlayabilmek için bu kavramı biraz daha derinlemesine inceleyelim.
Aristokratik idare nedir? Aristokrasi otoritenin seçkin, seçkin bir kümenin elinde olmasıdır.
Bu kavram demokrasiye karşı gelerek, iktidarın miras, servet ve bilgelik üzere özellikler önemsenerek belirlenmesini savunur.
Aristokrasi kavramı, ”aristos” ve ”kratia” sözlerinin bir ortaya gelmesinden oluşmuştur. Aristos sözü en yeterli, en üstün manalarında kullanılırken; kratia sözü ise idare manasına gelir.
Aristokrasinin özellikleri nelerdir?
- Seçkin sınıf hakimiyeti
- İktidarda soylular, bilgeler, zenginler bulunur. Bu küme halkın üzerinde hakimiyet kurarak onlar ismine karar alır.
- Miras ve soya kıymet verilir
- İktidara gelmek isteyen aile ya da küme soylu olmalıdır. Bir kişinin statüsü, ailesinden ya da soyundan gelir.
- Söz hakkında sonlu katılım
- Aristokratik idarede, seçkin bir küme herkes yerine karar verir.
- İktidardakiler bilge ve yetenekli olmalıdır
- Aristokrasi, toplumun en güzellerinin idarede olduğunu savunur. Yöneten şahıslar bilge, yetenekli, eğitim seviyesi yüksek kimseler olmalıdır.
- Yalnızca bir kümenin çıkarına değer verilir
- Aristokraside karar alma sürecinde genelde belli bir kümenin çıkarları göz önünde bulundurulur ve buna nazaran karar alınır.
Aristokratik idare biçimini benimsemiş toplumlarda gelir eşitsizliği ve toplumsal adaletsizlik görülebilir. Bu sebeple aristokrasi pek çok tenkide maruz kalmıştır.
Peki aristokrasi kavramı hangi uygarlıklara ilişkin?
Aristokrasi terimi birinci kere Eski Yunan polislerinde kullanılmıştır. Bu terim bilhassa Atina’da kulllanılmış ve Deme’lerdeki kabile şeflerine aristokrat denmesi ile birinci örneklerini vermiştir. Uzun bir vakit kabile şefleri bir ortada polisleri yönetmiştir. Atina’da antik demokrasinin ortaya çıkmasıyla aristokratların ehemmiyeti ve tesiri azalmıştır. Avrupa’da ise ekonomik münasebetlerin dönüşüme uğraması ile unvanlar parayla satılmış, aristokratların toprakları da ellerinden kayıp gitmiştir.
İlk Çağ ve Orta Çağ’da da emsal kümelerin siyasi iktidardaki tesiri toplulukların büyük çoğunluğunda görüldü. Bu sebepten monarşinin aristokratik temellere dayandığını söylemek yanlış olmayacaktır. Aristokrasi kavramı tarihi olarak pek çok farklı uygarlık ve toplumda görülmüştür. Pekala günümüzde aristokrasi ile yönetilen ülkeler nelerdir? Günümüzde pek çok ülkede aristokratik sınıflar ve soylu aileler hâlâ varlığını sürdürüyor. Lakin dünya genelinde demokrasi, monarşi ve diğer yönetim biçimleri yaygın formda kullanılıyor.
Platon’un ülkü idare anlayışı nedir?
Platon’un ülkü devlet anlayışında iki temel kabul bulunur. Birincisi tedavisi mümkün olmayacak formda bilgisiz olan çoğunluk kendini disipline edemez. İkincisi ise bilge şahıslar, bilge olduklarından çoğunlukta olmayan içsel kontrol ve kısıtlamaların yerine dışsal disiplin sağlayabilirler. Yani yönetme sanatı birinci olarak yönetilecek kümenin yeteneklerini bilmek, tabiatlarına uygun işleri yapmalarını sağlamaktır. Bunların akabinde ise yönetilecek olan kümenin itaat etmesi sağlanmalıdır.
Platon bir şeyin faziletini soruştururken, birinci olarak o şeyin en âlâ ne yapabileceğini sorardı.
Devleti oluşturan üç sınıf bulunur ve bu sınıfların her birinin devlete nasıl katkı sağlayacaklarını bulmak için faziletlerini sormak en tesirli yoldur.
- Birinci küme: Birinci küme üretici sınıftır. Bu sınıfın fonksiyonu yaşamak için mecburî olan besin, giyecek, barınak üzere ihtiyaçları sağlamaktır. Bu sınıf ve başka sınıflarda bulunması gereken fazilet ise ölçülülüktür. Ölçülülük, savurgan olmamak yeri geldiğinde elinde olanı da kısıtlamaktır.
- İkinci küme: Devleti düşmanlara karşı savunan bekçiler ikinci kümesi oluşturur. Bu küme için cesaret bir fazilettir.
- Üçüncü küme: Üçüncü küme devletin en yüksek pozisyonunda yer alan karar vericilerdir. Bu kümedeki kimseler savaş, barış, eğitim siyasetleri, vergi dağılımı üzere bahislere karar verir. Bu yüzden bu kümede olan şahıslarda bilgelik kıymetli bir fazilettir.
Yöneticilerin bilgece kararlar verdiği, bu kararların ise öbür kümeler tarafından sadakat ve yürekle yürütüldüğü ve halkın maddi kısıtlamalarda ölçülülüğe ehemmiyet verdiği bir devlet güçlü bir devlet olacaktır. Her sınıf kendi vazifelerini yerine getirdiği için bu devlete “adil” diyebiliriz. Sınıflar ortasında yetenekli ve yüksek ruhlu insan varsa yönetici kümesine geçiş yapabilir. Bu şahıslar birinci olarak sıkı bir eğitimden geçer.
En güzellerin idaresi aristokrasiye Platon’un bakış açısı
Platon en âlâ idare hali olarak bilgili tek kişinin idaresi monarşiyi ya da seçkin ve en uygunların idaresi olan aristokrasiyi savunmuştur. Lakin burada kastedilen aristokrasinin alıştığımız aristokrasiden bir farkı vardır. Platon’un burada kastettiği soy ve kan aristokrasi değil, kabiliyet-yetenek aristokrasidir.
Devlet Diyaloğu’nun sekizinci kitabında Platon şöyle der:
“Devletin uygunu bizim anlattığımız devletse, bütün öteki devlet halleri bozuktur. …bu öteki formlardan dördü üzerinde durmak, bozuk yanlarını incelemek. …her formun karşılığı olan insanı da gözden geçirmek”
Birbirine çok karıştırılan iki terim: Burjuvazi ve aristokrasinin temel farkları nelerdir?
- Burjuvazi ekonomik faaliyetler sonucunda çıkar elde eden ekseriyetle orta ya da üst sınıf kimselerden oluşurken; aristokrasi soylu ve asil ailelerinden gelen toplumda özel bir statüye sahip olan bireylerden oluşur.
- Burjuvazi sınıfı ekonomik faaliyetlerle kazanan, sermaye, birikim ve işletmecilik hünerleri yüksek şahıslardan oluşur. Aristokratlar ise toprak sahipleri ya da miras yoluyla zenginliği devam eden şahıslardır.
- Burjuva sınıfı, kapitalist ekonomilerde iş modellerinin öncüsü olurken, aristokratlar ise klâsik kurumları ya da bedelleri sürdürmeye eğilimlidirler.
Burjuvazi ve aristokrasi terimleri toplumların sınıf sistemlerinin farklı özelliklerini temsil ederken kullanılır. Aristokrasi, burjuvazi ve personel sınıfı olguları kapitalizmin üç temel sınıfıdır. Burjuvazi ve aristokrasi tabirlerini daha âlâ ayırt edebillmek için temel farklarını üstteki üzere sıralayabiliriz.
Tarihsel olarak pek çok toplumda kıymetli bir rol oynayan aristokrasi, genel olarak tarihî bir konsept olarak kabul edilir. Çağdaş toplumlarda siyasi güç ve ayrıcalıkların eşit bir halde dağıtıldığı demokratik unsurlar öne çıkar. Pekala sizce aristokrasi günümüzde hâlâ yaygın formda tercih edilseydi çağdaş dünya ne hâlde olurdu?
