“Kutudaki Böcek” Deneyini Okuyunca Duygularınız Hakkındaki Rahatsız Edici Bir Gerçekle Yüzleşeceksiniz!
Birazdan bahsedeceğimiz, filozof Ludwig Wittgenstein’ın ortaya koyduğu enteresan niyet deneyi; bize, lisan ve zihin hakkında tahminen de üstüne hiç düşünmediğimiz bir şey verecek ve gerçekliği sorgulayacaksınız.
Birine bir şey anlatırken o şeyi karşınızdakine külliyen aktarabildiğinizi mi düşünüyorsunuz? Bu, “Kutudaki Böcek” deneyine nazaran imkânsız. En azından lisan ile bağlantı kurduğumuz sürece.
Siz de içeriğimizin konusu olan Wittgenstein’ın deneyini okuyunca gerçeğin hiçbir vakit objektif olamayacağını görüp lisanınızın ve zihninizin derinliklerinde bir seyahate çıkacaksınız.
“Kutudaki Böcekler” fikir deneyi nedir tam olarak?
Bir küme insan düşünün. Her birinin elinde bir kutu var. Söylediklerine nazaran kutuların içinde böcek var. Ancak kimse birbirinin kutusuna bakamaz, sadece kendi kutularına bakabilir. Ayrıyeten herkes kendi kutusuna baktığında “böceğin” ne olduğunu bildiğini sav ediyor.
Ancak sorun şu ki, her kutu birbirinden farklı bir şey içerebilir, içinde daima değişen bir şey olabilir yahut kutu aslında hiçbir şey içermeyebilir.
Yine de sorulduğunda herkes, kutunun içindekinin “böcek” olduğundan emindir. Yani “böcek” sözcüğünü ısrarla kullanmaya devam eder. Şöyle de diyebiliriz, “böcek” sözü basitçe “bir kişinin kutusunun içindeki şey” anlamına gelir!
Filozof, “özel lisan (private language)” kavramıyla bize bir şeyler anlatmak istiyor.
Özel lisan; yalnızca onu oluşturanın, yani tek kullanıcının anlayabileceği bir söz dağarcığına ve yapıya sahip olmasının yanı sıra diğerlerine çeviri edilemez. Yani her birimizin eşsiz tecrübelerini, algılarını, duyularını, bireyselleştirilmiş zihnini yansıtır.
Üstelik diğerleri, çoğunlukla anlayamadığı için genel lisanın tarifine da uymaz zira genel lisan, “başkalarıyla karşılıklı olarak üzerinde anlaşılan”ı kapsar.
Örneğin sözler, eşyalar üzere icat edilmemiştir. İnsanlığın geçtiği kademeler içinde üstünde ortak uzlaşma sağlanarak doğal bir halde ortaya çıkmıştır.
“Bir şey”, onu tanımlamak için kullandığımız ortak lisanın terimidir; bilgi aktarır, dünyayı bildiğimiz biçimiyle tabir eder. İnanç verici düzeyde objektif bir somutluğu vardır da diyebiliriz.
Özel lisan ise çok farklıdır.
Özel lisan keyfîdir, alışılmışın dışındadır, kesin değildir ve tanımlar bireye bağlıdır. Örneğin birisi acı, dehşet, heyecan ya da memnunluk hissediyorsa o durumu diğerlerine ne düzeyde yansıtabilir ve ne kadarı anlaşılır?
Muhtemelen yalnızca kendi zihinsel durumlarını anlayabilirler. Kişi ne kadar empatik olursa olsun, onun zihnine ulaşamaz. Bir öbür deyişle, “kutusuna bakamaz”, metaforik böceğini göremez. Böceğe dair sadece varsayımlarda bulunabilir.
Deneyimlerimizi hiçbir vakit aktaramayız.
Deneyde anlatılmak istenen ise deneyimlerimizi ilettiğimiz sözcüklerin başka beşerler tarafından kullanıldığı anlamda kullanılmak zorunda olmamasıdır.
Bununla birlikte kendi tecrübelerimizi aktarmak da imkânsızlaşır zira lisan, bizden ziyade ötekilerin anlayışına dönüştürücü bir ortaklık barındırır.
Başkalarının deneyimini ve aktardıklarını anlamamızın da imkânı yoktur zira ortak olan tek şey lisan ve çağrıştırdığı manalardır.
Tecrübe ortak olmadığı için bahsettiği şey, lisandaki ortak çağrışımlardan ibarettir. Elhasıl deneyimler, öznel kalmaya mahkûmdur ve anlatılamaz.
İlgiyle okuyacağınız öteki içeriklerimize göz atmak için:
