Yahudiler, Çocukken Öğrendikleri Para Biriktirme Sistemi Sayesinde Dünya Ekonomisine Hükmetmeyi Nasıl Başardı?
Yahudiler, bugün dünya iktisadının büyük kısmında kelam sahibi. Pekala bu gücü nasıl elde ettiler hiç düşündünüz mü? İşin mantığı çok derinde yatıyor…
Bu hususa İbni Haldun’un derin bir bilgelikle tabir ettiği şu kelamıyla giriş yapmak istiyoruz: “Organize olmuş azınlık, organize olmamış çoğunluğa hükmeder.” Bu niyet, tarih boyunca birçok topluluğun gücünü anlamamıza yardımcı oluyor. Yahudi toplumunun da dünya ekonomisindeki tesiri, bu prensibin parlak bir örneğidir.
Yahudi topluluklarının geçmişten günümüze kadar dünya iktisadında nasıl kelam sahibi olduğunu hepimiz biliyoruz. Pekala, bu dünya iktisadında tesirli bir biçimde konumlanmayı nasıl başardılar hiç merak ettiniz mi?
Dünya genelinde yaklaşık 16 milyon olan Yahudi topluluğu, kendileri dışındaki milyarlarca insanı direkt ve dolaylı olarak etkileyen bir güce sahip.
Bu tesir, kendi şirketlerinin yanı sıra seçtikleri yahut satın aldıkları şirketler aracılığıyla öteki ülkelerde iktisada hükmetmelerinden kaynaklanıyor.
Organize bir azınlık olarak birbirlerini destekleyerek yahut seçtikleri şahısları kamuoyunda öne çıkararak rakiplerini elemeyi başarıyorlar. Bu, bilhassa de sermaye piyasalarına ve üretim araçlarına hâkim olmalarının bir sonucudur da diyebiliriz.
Bankacılık üzere dallarda dünya genelindeki paranın büyük bir kısmını denetim etmeleri de mal fiyatlarını belirleme gücüne sahip olmalarını sağlamaktadır.
Bu durum, muhakkak bir mühlet zarfında sermayeden yararlanmalarına ve akabinde rakiplerini pazardan çıkarmalarına imkan tanıyor. Bu süreçte ziyanları rekabet devrinde fiyatları artırarak karşılayabilirler.
Bugün dünya genelinde faaliyet gösteren güç şirketlerinin büyük bir çoğunluğu Yahudi iş beşerlerine aittir.
Sağlık bölümünde faaliyet gösteren ilaç ve medikal firmalar da ekseriyetle onlara yahut onların satın aldığı yerli iş birlikçilerine aittir. Tarım ve hayvansal besin pazarında başta tohum olmak üzere denetim büyük ölçüde bu global firmalarda yahut onların mahallî işbirlikçilerinde bulunmaktadır. Silah sanayi ve teknoloji alanında faaliyet gösteren firmaların birden fazla yeniden bu kümelere aittir.
Yani anlayacağınız, insanlığın temel muhtaçlıklarının üretim ve pazarlamasında genellikle Yahudi iş insanları yahut iş birliği içinde oldukları beşerler vardır.
Aslında bu muvaffakiyetlerinin gerisinde çocukluktan gelen bir finansal disiplin yer alıyor.
Kavanoz sistemi olarak da bilinen bu sisteme küçük yaştan itibaren alıştırılan Yahudi toplumu, paranın daha güzel nasıl yönetilebileceğini öğreniyorlar. Bu da aslında malî manada onlara çok büyük bir çıkar sağlıyor.
Yahudi kültüründe, Talmud ve öbür dinî kaynaklardan elde edilen öğretiler, mali yönetim konusunda dikkatli ve sorumlu bir tavrı teşvik eder.
Bu öğretiler; tasarruf yapmayı, gelecekteki belirsizliklere karşı hazırlıklı olmayı ve toplum gereksinimlerine dayanak olmayı gayeler. Ancak Yahudi toplumunda para biriktirme geleneği, bireylerin mali durumlarına ve kültürel farklılıklarına nazaran değişiklik gösterebilir.
Aile bedelleri, çoklukla Yahudi toplumunda mali hedeflerin değerli bir kesimini oluşturuyor. Eğitime yatırım yapmak ve gelecek kuşakların refahını sağlamak, para biriktirme geleneklerinin temel taşlarından biridir.
Peki bu ‘kavanoz sistemi’, olağan para biriktirmek üzere değil mi?
Bu öğretiler; paranın dikkatlice yönetilmesini, gelecekteki belirsizliklere karşı hazırlıklı olmayı ve toplum gereksinimlerine dayanak sağlamayı emeller. Ancak Yahudi toplumunda para biriktirme geleneği, bireylerin mali durumlarına ve kültürel farklılıklarına nazaran değişebilir.
Çocuklara, yeterlilik emeliyle verilecek parayı ayırmayı öğretmek için kullanılan bu sistem; Yahudi fikrinde cömertlik ve diğerlerine yardım etme konusundaki bedelleri vurguluyor.
Çocuğa, aldığı paranın %10’u birinci kavanoza koyması söylenir. Bu, bencil niyetlerin tedavisi olarak görülür çünkü kişi birinci evvel kendi gereksinimlerini düşünmek yerine diğerlerini gözetir.
İkinci kavanoza ayrılan %10’luk hisse, toplumda daha az şanslı olanlara yardım etmek için ayrılır. Çocuğa, elinde olan $10’ın 1’ini bu kavanoza koyması öğretilir. Bu hareket, kişinin kendi muhtaçlıklarını karşılamadan evvel diğerlerinin muhtaçlıklarını düşünmesi gerektiği fikrini dayanaklar.
Üçüncü kavanoz, yatırım yapma kavanozudur ve çocuğa kazandığı paranın %20’sini buraya koyması öğretilir. Buradaki gaye; paranın yalnızca biriktirilmesi değil, aynı vakitte yatırım yaparak çoğaltılmasıdır.
Çocuk, üçüncü kavanozdaki parayı artırmak için iş projeleri düşünmeye teşvik edilir. Bu, finansal fikir ve yatırım yeteneklerini geliştirmek gayesi da taşır.
Bu eğitim sistemi, çocuklara erken yaşlardan itibaren mali disiplin kazandırmayı ve gelecekteki iş projeleri için güçlü bir temel oluşturmayı maksatlar.
Geri kalan dördüncü kavanoz acil durumlar için ayrılır. Öngörülemeyen acil durumları karşılamak için üçüncü kavanozdaki yatırımların bir kısmını nakde çevirmek sıkıntı olabilir, bu nedenle bu cins durumlar için özel olarak oluşturulan dördüncü kavanoz devreye girer.
Tüm bu öğretiler, bir çocuğun 12 yaşına gelene kadar finansal hususlarda şuurlu ve hazırlıklı olmasını sağlamak emeliyle verilir.
Gelelim son kavanoza. Beşinci kavanoz, harcama kavanozu olarak isimlendirilir ve burada çocuğun birinci dört kavanoza ayırmadığı paranın %50’si kullanılabilir. Çocuğa, kültürde kabul edilen sonlar içinde %50’sini istediği şeye harcama özgürlüğü tanınır.
Beş Kavanoz modelinin temelini oluşturan bu prensipler şunları içerir:
İlk olarak, bireyin kendi gereksinimlerini karşılamadan evvel toplumdaki daha az şanslı olanların muhtaçlıklarını düşünmesi gerektiği kanısını aktarır.
Tüketimden evvel yatırımın düşünülmesi gerektiği zihniyetini benimsetir. Kişinin gelir kapasitesine nazaran hayat şeklini ayarlamayı öğrenmesi için harcama alışkanlığı geliştirmeye teşvik eder.
Bu üç ilkenin kişisel ve ailevi seviyede nasıl dönüştürücü olabileceğini hayal etmek, Beş Kavanoz modelinin genel bakışını oluşturur.
Bu unsurları bugünden hayata geçirmek, planladığınız harcamalar için bu prensipleri kullanmak, finansal alanda sağlıklı alışkanlıklar geliştirmek için bir başlangıç olabilir. Harcama kavanozunun tek belirleyici olmaması, mali sıkıntıların habercisi olabilir; bu nedenle alınan eğitimin müsaadeden gitmek değerli olabilir.
Bu sistemle büyüyen Yahudi toplumu, Adam Smith’in “invisible hand” yani “görünmez el” olarak isimlendirdiği “piyasayı düzenleyen el” olarak karşımıza çıkıyor.
Tüm bu anlattığımız sistemin yanında dünya iktisadına hükmetmelerinin arkasında elbette farklı bir disiplin ve sistem de yer alıyor. Bilhassa Yahudi kültüründe bağlayıcı işlerden kaçınma eğilimi vardır.
Başkası için çalışmak, onlar için uzun vadeli bir geleneğin dışında bir durum olarak algılanıyor. Bu yüzden Yahudiler, genellikle kendi işlerini kurmayı ve yönetmeyi tercih etmişlerdir.
Dikkat ederseniz şayet devlete bağlı çalışmanın zarurî olmadığı, özel bölümün varlığını sürdürebildiği bir kapitalist dünyada, bireylerin kendi başlarına çalışmaları onlarda daha yaygındır.
Diğer yandan, rekabetin kabul edilmesi de değerlidir. Rekabet, zenginlik elde etme fırsatı sunarken tıpkı vakitte başarısızlık riskini de beraberinde getirir.
Bu riski yönetmek için dayanışma ve toplumsal örgütlere iştirak kıymetlidir. Yahudiler, çoklukla herkese faizle borç verirken kendi ortalarında gereksinim içinde olanlara faizsiz borç verme geleneğini sürdürmüşlerdir; bu da kapitalist öğretinin farklı bir yorumudur.
Ekleyeceğimiz son husus ise tahminen de en kıymetlisi. Servetlerinin büyük bir kısmını genellikle likit varlıklara yatırmazlar. Bu da servetin esnek ve taşınabilir olmasını sağlar, birebir vakitte piyasada ortaya çıkabilecek fırsatları değerlendirmelerine imkan tanır. Ancak gerçek zenginliğin sıhhatle yaşamak olduğuna inanılır ve paranın yerine konulabilirken hayatın bedeli vurgulanır.
İyi bir ömür sürmek, çocukları yeterli eğitmek ve beklenmedik durumlar için her vakit varlık bulundurmak onlar için en değerli şeydir. Artık, bizde eksik olan disiplin ve sistemle dünya iktisadının büyük bir kısmına nasıl hâkim olduklarını daha düzgün anlıyoruz değil mi?
Ekonomi ile ilgili öbür içeriklerimiz:
