Tarihteki en değerli ekonomistlerden olan Richard Cantillon, paranın piyasaya nasıl dağıldığının insanların alım gücü üzerindeki tesirini ortaya koymuştu. Cantillon Tesiri olarak da bilinen bu tesire gelin birlikte bakalım.
Artık taban fiyatlı çalışan sayısı açıklanmıyor olsa da Türkiye’nin neredeyse yarısı taban fiyatla ya da taban fiyatın çok az üstünde bir maaşla çalışıyor. Hâliyle her yıl sonu gerçekleştirilen taban fiyat görüşmeleri ülke gündeminde büyük yer kaplıyor.
Gelecek yılın taban fiyat görüşmeleri de başlamış durumda. Halkın bir kısmı taban fiyat artsın istiyor, bir kısmı ise “Asgari fiyat neredeyse hiç artmasın, taban fiyat artışı enflasyonu tetikliyor.” diyor. O enflasyon nedense herkesi tıpkı formda vurmuyor. İşte bunun bir ismi var, Cantillon Etkisi.
Öncelikle kimdir bu Cantillon?
Richard Cantillon, yarı İrlandalı yarı İngiliz bir ekonomisttir. Kendisi 1680’de doğmuş, gerçek manada politik iktisadın kitabını yazmış, girişimcilikte bugün bile geçerli fikirleri ortaya atmış, bu esnada bir dolu para kazanmış ve Avrupa ve Amerika’da yatırımlar yapmıştır. Bugün ismi pek bilinmez fakat.
Peki ne demiş Cantillon?
Cantillon’un pek çok kıymetli görüşü olsa da bugün üzerinde duracağımız görüşü şu: Devlet yeni para bastığında bu yeni paranın dolanım suratı ve ölçüsü kıymetlidir, kademeli enflasyon yarattığı için de gelir adaletsizliğinin daha çok açılmasına neden olur.
Aslında bu durumu global çapta da gördük, ülkemizde de görüyoruz. Pandemi sırasında ülkelerde ekonomik yardımlar tahminen de birinci sefer direkt halka yapıldı lakin esas para tekrar büyük şirketlerin dişlilerini döndürmeye aktı. Bunu da neredeyse her ülke para basarak yaptı.
İşte bu para, teknik olarak büyük şirketlerin pandemi sonrasında açıkladıkları rekor cirolara ve kârlara dönüştü. Nasıl mı? Bunu bir örnekle açıklayayım.
Diyelim ki Webtekno kapalı bir iktisat olsun.
Bu örnekte Webtekno kapalı bir ekonomi ve kazandığımız paraları yeniden Webtekno’da harcadığımızı varsayıyoruz. Her şeyi de buradan alıyoruz. Daha çok bir ülke gbi düşünün.
- Başlangıçta piyasadaki para ölçüsü sabittir. İşveren, sisteme yeni para sokarak (Webtekno’yu bir ülke olarak düşünürsek devlet olup para basarak) mevcut para ölçüsünü artırmaya karar verir.
- Patron, parayı herkese dağıtmak yerine güvendiği kişilere, örneğin içerik üreticilerimizden Erkan Ceylan’a verir. Bu noktada başka çalışanların bu durumdan haberi yoktur.
- Erkan Ceylan, Webtekno’ya gelir. Parayı harcamaya başlar. O anki fiyattan ne alacaksa alır, yatırımlar yapar. Biz de mali genişlemeden haberdar oluruz.
- Fiyatlar, yeni talep ölçüsüne yetişmek için artmaya başlar. Talep çok, arz kısıtlıysa fiyat yükselir. Bu da parasal enflasyonu doğurur.
- Fiyatlar yükselirken dar ve orta gelirliler, sabit bir maaş alan şahıslar rastgele bir şey için daha çok para ödemeye başladı.
- Erkan Ceylan arkadaşımız her şeyi düşük fiyattan topladı, malvarlıklarının pahası arttı. Bizim ise bir şeyleri satın almamız artık daha da sıkıntı hâle geldi.
Burada kıymetli olan nokta ise paranın piyasaya nasıl girdiği oluyor. Para şayet aşikâr bir zümre ya da zenginler üzerinden piyasaya girerse, paraya birinci erişen kesim alıştan kazanıyor; daha kıymetlisi, enflasyondan etkilenmemiş olan fiyatlardan alım yapabiliyor. Gereğince şanslıysa ölçek iktisadını de kullanıp en taban fiyatları bulabiliyor. Geliri sabit olan gariban vatandaş ise enflasyon ile daha da yoksul hâle geliyor.
Elbette ki zenginken daha varlıklı olan zümrenin harcamaları ekonomiyi canlandırıyor ve ortalama gelirler artıyor. Talep artışı iş bulmayı kolaylaştırıyor. Bu talepler de zenginlerin daha çok satış yapmasını sağlıyor. Güçlü tekrar daha varlıklı oluyor, gariban ise eski alım gücünü aşmaya çalışıyor.
Kaldı ki her şeyin fiyatı birebir biçimde değişmiyor, kimi eserlerin fiyatı daha evvel artıyor. Bu dengesizlikten ötürü bir şeyler, katma kıymet üretmeseler bile daha pahalı görülmeye başlanıyor. Cantillon Tesiri de tam olarak bu eşitsiz enflasyon ve para akışının gelir adaletsizliğine tesirini ortaya koyuyor.
Peki taban fiyatla bu tesirin irtibatı ne?
Cantillon Tesiri gündeme geldikten sonra çalışanların, çalışmaya devam edebilmelerini sağlayacak bir asgarî gelirse sahip olması gerektiği söz edilmişti. Yazıyı Manas Destanı’na çevirmeden anlatmak gerekirse, sisteme giren para evvel paraya en yakın olan şahısların daha da güzel duruma gelmesini sağladığı bir birinci döngüden geçiyor. Para kaynağından ne kadar uzaklaşılırsa durumumuz o kadar güçlü oluyor.
Asgari fiyat belirlenirken en son minimum fiyatlı fayda görecek. Hatta pek çok minimum fiyatlı, kendisi üzere öbür taban fiyatlı şahısların ürettiği eserleri daha artırımlı maaşını alamadan evvel daha değerliye almaya başlayacak. Piyasaya yeni giren para, tekrar en son garibana ulaşacak, öncesinde parsayı toplayan toplayacak. Sorulduğunda da “Asgari fiyat arttı o yüzden fiyatlar artıyor, maaş maliyetleri arttı.” denilecek. Haksız da sayılmazlar. Günün sonunda minimum fiyat artışı ile minimum ücretlilerin işe gidip gelmesi mümkün olacak. Sisteme girecek paranın, kaynağa uzak olanlara çok bir katkısı olmayacak.
Biz de “Her Şey Çok Hoş Olacak” sinemasında Cem Yılmaz’ın dediğini diyeceğiz: “En azından hayattayız, bu da bir şey be abi!”
Benzer baştaki öbür içeriklerimiz için sizi şöyle alalım:
