“Yanlışlıkla” İcat Edilen “Theremin” Adlı Bu Enstrüman, Dokunulmadan Çalınabiliyor: İyi de Nasıl?

İsmini bilmesek bile çıkardığı sesi birçoğumuzun bildiği ‘Theremin’ isimli enstrüman, Léon Theremin tarafından talih yapıtı icat edildi. Bu enstrümanı başkalarından ayıran bir özellik ise, dokunulmadan çalınabilmesi. Pekala ancak nasıl?

Enstrüman çeşitleri, vurmalı, üflemeli, telli, yaylı ve nefesli olmak üzere beş kümeye ayrılıyor. Fakat o denli bir enstrüman düşünün ki dokunmadan bile çalabiliyorsunuz. Üstelik aşina olduğumuz sesleri çıkarıyor ve hiçbir formda temasa muhtaçlık duymuyor.

Léon Theremin tarafından icat edilmesi büsbütün talih yapıtı olan ve mucidiyle tıpkı ismi taşıyan theremin isimli enstrümanı mercek altına alacağız. Pek çok yerde duyduğumuz sesleri dokunmadan çıkarabilen bu değişik enstrüman, nasıl çalışıyor?

Öncelikle enstrümanın tarihçesine bir göz atalım.

Léon Theremin isminde bir Rus fizikçi, 1920 yılında Rus hükûmeti için yakınlık sensörleri üzerine araştırmalar yapıyordu. Ardından bir odadaki gaz yoğunluğunu ölçmek için bir gaz sayacı üzerinde çalışıyordu. Gazın yoğunluğunu ölçen ve elektrik sinyallerini algılayan bir osilatör ile çalışmalarına devam ediyordu.

Ölçüm yapmaya devam ederken sayaca yaklaşınca değişik seslerin çıktığını fark eden Léon Theremin, aygıttan uzaklaşınca bu seslerin azalarak kaybolduğunu gördü. Bu hareketleri tekrarlarken seslerin ansızın ortaya çıkıp kaybolduğunu fark eden Léon, aygıta bir ses sinyali eklemeye karar verdi.

Ses sinyallerini ekledikten sonra, bedenin izafi hareketlerinden etkilenip aygıtın daha yüksek sesler çıkardığını gören Léon, dakikalar içerisinde farklı melodiler üretmeye başladı. Akabinde büyük bir hevesle cihazı Vladimir Lenin’e gösteren Léon, onun dikkatini çekti ve Lenin onu hem bir müzisyen hem de bir casus olarak Avrupa çeşidine gönderdi.

Casusluk, mucitlik ve hem de müzisyenlik mi? Léon Theremin ile üçü bir ortada.

Lenin, 1922’de Léon’un sahne almasını istedi ve Léon, bunun üzerine Avrupa’da çeşitli yerlerde “Ether-Wave” ismi altında konserler verip sahne aldı ve buu değişik alet, pek çok insanın dikkatini çekti. Zira Léon, güya sihir yapıyormuş üzere ellerini aygıtın üzerinde sallıyordu ve ortaya değişik melodiler çıkıyordu. Abracadabra!

Lenin, yalnızca Avrupa ile yetinmek istemedi ve Léon’u istihbarat için 1928 yılında Amerika’ya gönderdi. Lakin bu şeytan üçgeninde yaşamak ona değerliye mal oldu ve o periyotta FBI’ın dikkatini çekti. FBI’ın izleme listesine giren Léon, gerisinde hiçbir iz bırakmadan ABD’den kaçıp Rusya’ya geri döndü ve 1993 yılında ise öldü.

Aslında bu icadın yayılmasının gerisinde Léon değil, öteki bir kahraman yatıyor.

Léon, enstrümanın yayılmasında pet tesirli olmadı. Yalnızca Avrupa ve ABD’de istihbarat için bilgi toplarken verdiği konserlerle tanındı. Lakin Léon’un Amerika’dan kaçışından sonra theremin öksüz kaldı ve kimse sahip çıkmak istemedi. Ta ki Robert Moog isimli bir Amerikan mühendis tarafından tekrar keşfedilene kadar.

Robert Moog, Electronic Worlds isimli bir mecmuanın nüshalarından arta kalan bilgilerle bir theremin enstrümanı kurdu. Moog, bu enstrümana o kadar hayran kalmıştı ki onun bu hayranlığı, enstrümanın daha çok tanınmasını sağladı.

Bir öbür kahraman ise dev bir radyo şirketi: Amerika Radyo Şirketi (RCA), enstrümanın lisans haklarını satın aldı.

Enstrümanın ABD’ye gelmesinden kısa bir mühlet sonra namı yayıldı ve Amerika Radyo Şirketi (RCA) tarafından süratli bir halde lisanslandı. RCA, lisanslarına güvenerek aslında herkesin bir theremin icat edebileceğini tabir etmek istedi ve bunu tüketicilere çok kolaymış üzere pazarladı. Fakat işin aslı hiç de o denli değildi.

Theremin, klâsik enstrümanlardan epeyce farklı. Teli, perdesi, tuşu veya rastgele bir akordu yoktur. Kolayca temin edebildiğimiz enstrümanları çalmak birkaç eğitimden sonra kolay hâle gelir lakin theremin, epey komplike bir yapıya sahipti. Bu da onu müzik dünyasında hayli farklı bir yere koyuyordu.

Koskoca Amerika Radyo Şirketi’nin müdahale etmesine karşın, neden o periyot popülerleşmedi?

Theremin çalmak, o devir klâsik enstrümanlar dışında yeni bir şeyler denemek isteyenler için çok zordu. Zira alışılmışın dışında bir müzik aletiydi ve gören herkes küçük çapta bir şok geçiriyordu. Rastgele bir teli, perdesi ve tuşu bulunmadığı için bazen kıvrak el hareketleri bile yetersiz kalıyordu.

Ne yazık ki theremin, komplike yapısından dolayı geniş kitlelere hitap edemedi ve beklenen popülariteye ulaşamadı. Bu müzik aletini kontrol etmek inanılmaz zordu, beşerler da gitar ve keman üzere enstrümanlar çalmak yerine theremin çalmayı pek tercih etmemişti.

Ancak avangart bestekarlar sayesinde thereminin yüzü ansızın gülmeye başladı.

“Thereminvox” patentinin alınmasından sonra bu patent, enstrümanın duyulmasına katkıda bulundu. Ardından Joseph Schillenger üzere avangart besteciler, theremin cihazının potansiyelini çabucak fark ettiler ve 1929’da Schillenger, “First Airphonic Suite” prömiyerini New York’ta yaptı. Böylece theremin solisti Léon Theremin, şehrin konuşulan konusu haline geldi. 

RCA, Thereminvox’un üretim haklarını süratli bir formda ele geçirdi ve ülkedeki her oturma odası için bir theremin satmak üzere tasarlanmış bir reklam kampanyası başlattı. Her ne kadar RCA’nın atılımından ötürü theremin ticari bir başarısızlık olarak görülse de hala dünyanın birinci elektronik enstrümanı olarak anılıyor.

Buraya kadar her şey tamam. Pekala Theremin nasıl çalışıyor?

Theremin, elektromanyetik gürültü oluşturarak çalışıyor. İçeriğimizin başında Léon Theremin’in bir osilatör ile çalıştığından bahsetmiştik. İnsan bedeni bir kapasitördür, yani bedenimiz elektriği depolayabilir ve iletebilir. Tıpkı şişirilmiş bir balonu saçımıza sürttüğümüzde oluşan elektriklenme ile saçımızın kabarması üzere.

Enstrümanda bulunan iki antenin her biri, radyo frekanslarında salınan devrelere bağlıdır. Bir osilatörün frekansı sabit, diğeri ise değişkendir. Bu elektromanyetik alanda elektriği ileten insan bedeni, hareket ettiğinde sabit ve değişken osilatörler ortasındaki farkı ölçer ve bu farkı bir perdeye iletir. 

Her farklı el hareketi, farklı frekansları çalıştırdığı için ortaya perdeye yansıyan bir ses çıkar. İşte kazara keşfedilen theremin enstrümanı bu türlü çalışır. Her ne kadar kolay görünse de aslında kullanması oldukça güç bir enstrüman.

Nasıl çalındığını görmek için şu görüntüyü izleyebilirsiniz:

Bilmeyenler için gizemini koruyan, bilenlerin aklındaki soru işaretlerini kaldırmaya çalıştığımız ve gizem perdesini araladığımız içeriğimizde theremin hakkında merak edilebilir noktalara değindik. Çalması kadar günümüze kadar gelmesi de güç olan bu enstrüman, pek çok kişinin hâlen ilgisini ve dikkatini çekiyor.

Eğer size theremin çalabilmek için bir fırsat sunulsaydı, hangi şarkıyı çalardınız? Yorumlarda belirtmeyi unutmayın.

Müzik ile ilgili başka içeriklerimiz: