Üstüne Kafa Yorunca “Nasıl Yani?” Dedirten Panteizm Aslında Nedir? Einstein da Bu Felsefi Görüşe Yakındı!

İçinde yaşadığı dünyayı anlamaya çalışan insan tanrıyı bulmuş ve onu anlamak için farklı felsefi kanılar geliştirmiştir. İşte panteizm de bu fikirlerden bir tanesi. Yüzlerce yıl evvel ortaya atılan panteizm niyeti vakit içinde değişmiş, gelişmiş ve farklı teoriler ile birlikte bugüne kadar gelmiştir.

Dünyayı, kendimizi ve tanrıyı anlamanın en kestirme yolu aslında tek ilahlı dinlerden geçer. Lakin kimi filozoflar bu dinlerin dışında farklı ilah kanıları oluştururlar. İşte bunlardan bir tanesi de panteizm niyetidir. Panteizm, ateist bir ideoloji değildir. Aksine yaradanın var olduğunu sonuna kadar savunur ve hatta işi bir adım ileri götürerek her şeyin aslında yaradanın ta kendisi olduğunu söyler.

Panteizmin savunduğu ilah kanısı, her şeydir. Her şey ilahtır fikri ile yola çıkan bu felsefi görüşe benzeri bir de panenteizm kanısı vardır. Bu tıp fikirler kendi ortalarında çelişmezler lakin birtakım çok kıymetli noktalarda ayrılırlar. Ayrıldıkları noktalarda bile allahın varlığı hakkında bir sorgulama yapmak yerine, onun tam olarak hangi noktada olduğu üzerine baş yorarlar.

Kısaca kavramı tanımlayarak başlayalım: Panteizm nedir?

Yunanca tam manasına gelen pan ve ilah manasına gelen theos sözlerinin birleştirilmesi ile oluşan panteizm kavramı, en geniş tarifiyle her şeyi kapsayan bir ilah kanısını tabir eder. Dilimizde tüm tanrıcılık olarak da anılan panteizme nazaran cihan de, tabiat da, ilah da aslında tıpkı şeydir. Olağan biz de o denli. 

Nasıl yani, tam olarak panteizm ne demek?

Diğer tüm dinî inançları düşünelim. Bu inançlarda beşerden, tabiattan ve cihandan farklı hepsine hükmeden güçlü bir ilah figürü vardır. Panteizm niyetinde ise her şey ilahtır, ilah her şeydir. Panteistler, farklı inanç sistemlerinde olduğu üzere insansı özelliklere sahip bir ilah fikrine de karşı çıkarlar. 

Peki panteizm ne vakit ortaya çıktı?

Adı konulmuş felsefi bir görüş olmasa bile panteist fikirler ile karşılaştığımız birinci metin, milattan sonra 2. yüzyıla tarihlenen Asclepius isimli yapıttır. Bu yapıtta geçen “Her şey bir bütünün modülüdür yahut tek biri hepsidir.” cümlesi, panteizm kanısının temelini oluşturur.

Panteizm denilince aklınıza Spinoza gelsin:

3. yüzyılda yaşamış Yunan Filozof Plotinos ve 16. yüzyılda yaşamış Giordano Bruno üzere isimler de panteizm kanısı üzerine kıymetli eklemeler yapmışlardır. Fakat tam olarak bir panteizm kanısını doğuran kişi, 1632 – 1677 yılları ortasında yaşamış Hollandalı Filozof Baruch Spinoza olmuştur. 

Spinoza tarafından ortaya atılan monizm yani bircilik görüşü, panteizmin temelini sağlamlaştırmıştır. Panteizm sözü bir kavram olarak terminolojiye daha sonra kazandırılmıştır lakin Spinoza tarafından yapılan teolojik çalışmalar, bu fikrin en kıymetli metinleri olarak kabul edilir.

Panteizm savunucularının sayısı hiç de az değil:

• William Wordsworth
• Samuel Taylor Coleridge
• Johann Gottlieb Fichte
• Friedrich Wilhelm Joseph Schelling
• Georg Wilhelm Friedrich Hegel
• Walt Whitman
• Ralph Waldo Emerson
• Henry David Thoreau

Tüm bu isimler, bilhassa 19. yüzyılda karşımıza çıkan en güçlü panteizm savunucularının başında geliyorlar. Alman Fizikçi Albert Einstein da bir ateist olmadığını fakat ilah kavramının çok daha genel olduğunu söyleyerek panteist eğilimler göstermiştir. 

Panteizm, ateizm değildir:

İşin içine teizm sözü girince ister istemez bunun ateizm ile bağlantılı bir kavram olduğunu düşünebilirsiniz lakin alakası yok. Panteizm, ateizm üzere ilah kavramını büsbütün reddeden bir niyet değildir. Hatta panteizm her şeyin ilah olduğunu söyleyerek işi bir adım ileri taşır. Olağan bildiğimiz manadaki tek ilahlı dinlerin ilah kavramından farklı olduğu için inançlı şahıslara uygun gelmeyebilir.

Bu niyet aslında hepimize bir yerlerden tanıdık gelecektir:

Panteizm kanısı batılı bir görüş olarak görünebilir fakat aslında bize epeyce yakındır. Zira İslamiyet üzerine baş yoran kimi filozoflar, Allah inancı üzerinden Ene’l Hakk fikrini geliştirmişlerdir. Ene’l Hakk demek, ‘Ben Hakk’ım’ demektir. Yani ben tanrıyım diyen İslam filozofları da vardır.

Ene’l Hakk niyeti ile pek çok farklı metinde karşılaşmak mümkün fakat en büyük savunucusu Hallâc-ı Mansûr olmuştur. Hatta Hallâc-ı Mansûr bu nedenle idam edilmiştir. Çünkü İslamiyet inancına nazaran panteizm kanısı yanlışsız değildir. İlah yani Allah, her şeyden üstün bir yaratıcıdır ve beşerle yani yarattığı bir şeyle birebir olması mümkün değildir.

Panteizm ve panenteizm ortasında çok kıymetli bir fark var:

Yüzlerce yıl evvel ortaya atılmış bir görüş olduğu için yıllar içerisinde pek çok filozof bu niyet üzerine baş yormuş ve onu hem değiştirmiş hem de geliştirmiştir. Bu formda ortaya çıkan niyetlerden biri de panenteizmdir. 

Panteizm her şeyin ilah olduğunu söylerken panenteizm, her şeyin yaradandan doğduğunu söyler. Yani her şey ilah değildir lakin onun bir modülüdür. Ruhun da ilah tarafından oluşturulduğunu söyleyen panenteizm, ruhun tek maksadının tekrar yaradana dönmek olduğunu söyler. 

Özetleyelim: Panteizm neyi savunur?

Her şeyin ilah, allahın her şey olduğunu söyleyen panteizm farklı bir ilah kavramı olmadığını savunur. Panteistlere nazaran cihan, tabiat, insan üzere etrafımızda gördüğümüz her şey aslında yaradanın bir modülü değil, onun ta kendisidir. Bu nedenle bildiğimiz manadaki dinî inançlardan farklıdır.

Her şeyin ilah olduğunu savunan felsefi görüş panteizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Bahis hakkındaki fikirlerini hürmet çerçevesi içerisinde yorumlarda paylaşabilirsiniz.