Sarayda Yaptıkları Nedeniyle Lakabını Sonuna Kadar Hak Eden Osmanlı Padişahı: ‘Deli’ İbrahim

Tarihte “deli” olarak anılan ve yaptığı her şeyi meczupluğuna bağlanan bir padişah vardı… Evet, I. Ahmet’ten olma, Kösem Sultan’dan doğma İbrahim’den bahsediyoruz.

Hem geçmiş travmaları hem de vefat korkusu, Sultan İbrahim’in ömrünü yiyip bitirecekti. Bunun yanında amber ve samur kürk sevdası, onun sonunu getirecek şeyler olacaktı. Peki yalnızca gördüklerinden dolayı travma yaşayan biri miydi, yoksa doğduğundan beri mecnun bir şehzade mi?

Saltanatı müddetince devleti de tek başına yönetmediğinin altını çizmek gerek. Sarayda bulundurduğu cinci hocaların varlığı da birçok tarih sayfasına yazılıp çizilen detaylardan oldu. İbrahim’in bu durumu, validesi Kösem Sultan, tek başına bir hükümdar üzere davranmasına yetiyordu.

4 Kasım 1615’te Sultan I. Ahmet ve Mahpeyker Kösem Sultan’ın en küçük oğlu olarak dünyaya geldi.

Sultan İbrahim’in; sarayda, kendisine atanmış olan öğretmenlerden tesirli bir eğitim aldığı söylenir. 8 Şubat 1640’ta abisi Sultan IV. Murad’ın vefatı üzerine, hanedanın hayatta kalan tek şehzadesi olarak 25 yaşında tahta çıktı.

İbrahim’in tahta çıktığı vakit Osmanlı Devleti, en karmaşık devirlerinden birini yaşıyordu. Babasının erken vefatı sonrasında tahta geçen amcası I. Mustafa’nın zihinsel dengesizliği, abisi II. Osman’ın tahttan indirilmesi ve acımasız bir formda öldürülmesi, öteki ağabeyi IV. Murad’ın saltanatının birinci vakitlerinde karşılaştığı zorluklar ve idareyi ele aldıktan sonra uyguladığı sert ve kanlı tedbirler, İbrahim’in çocukluk ve gençlik yıllarında derin izler bıraktı.

Bu dertli vakitlerde yaşadığı olaylar ve mevt tehditleri, duygusal yapısı epeyce hassas olan İbrahim’in ruhsal istikrarını sarsmış olmalı.

Özellikle IV. Murad’ın saltanatı devrinde yaşanan dramatik olaylar, kardeşleri Bayezid ve Süleyman’ın boğdurulması ve Bağdat Seferi’ne çıkarken hayatta kalan başka kardeşi Kasım’ın idam edilmesi, İbrahim’e, gelecekte kendisinin de birebir bahtı paylaşabileceği telaşını yaşattı. Lakin IV. Murad’ın oğullarının genç yaşta ölmesi, İbrahim’i hanedanın tek varisi hâline getirdi. Akabinde Sultan Murat’ın hastalığa yakalanması, İbrahim’in beklenmedik bir halde tahta çıkmasına neden oldu.

Bir rivayete nazaran; IV. Murad’ın vefat döşeğinde, İbrahim’i ortadan kaldırmak için Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’den fetva alındığı sav edilse de Kösem Sultan’ın bunu engellediği söylenir. Bu rivayeti aktaran Du Loir, Kösem Sultan’ın, kendisi yerine Mustafa Paşa’yı getirmeyi düşündüğünü belirtiyor. 

8 yıl süren saltanatında, iç ve dış olaylar göz önüne alındığında sakin bir devir yaşandığı söylenebilir.

Özellikle saltanatının birinci dört yılı, kaynaklarda dik duruşu ve tesirli idaresiyle tanımlanan Vezîriâzam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın liderliğinde geçti. IV. Murad’ın sert ve katı idaresi yerini daha esnek bir yönetim anlayışına bıraktı, sadrazamın finansal önlemleri sayesinde İstanbul ve taşrada bir rahatlama yaşandı. Bu durumda padişahın içsel zorluklar içinde olmasına karşın sadrazama olan itimadını de anlaşılıyor.

Zira sadrazama gönderdiği mektuplardaki talimatlar hem devlet işleriyle hem de halkın sorunlarıyla yakından ilgili olduğunu gösterdiği gibi ikisi ortasındaki resmi ilgiyi de aydınlatmaktadır.

1645 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun idaresi hayli sakin bir seyir izledi.

Özellikle Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın liderliği sayesinde devlet idaresi dirayetli ve istikrarlı bir hâldeydi. Padişah, başlangıçta devletin işleyişi, huduttaki durumlar ve halkın problemleriyle yakından ilgilendi. Tebdil-i kıyafetlerle halkı ve esnafı denetleyerek ortaya çıkan problemleri belirledi ve gerekli önlemleri, bilhassa Çizgisi Hümayunlar aracılığıyla sadrazamlarına iletti. Acil tedbirlerin alınmasını sert bir lisanla talep ederek vezirlerini uyardı. Ancak idarenin büyük çoğunluğu Mustafa Paşa’daydı desek palavra söylemeyiz.

Bu periyotta Kemankeş, kendisine rakip olan öteki devlet adamlarıyla gayrete girişti. Bu rakipler, Sultan İbrahim’in silah arkadaşı olan Yusuf Paşa ve ünlü Cinci Hoca Hüseyin idi. Kemankeş Kara Mustafa Paşa hem bu iki rakibinin hem de Sultan İbrahim’in her bahse müdahalesinden ötürü iki defa veziriazamlıktan istifa etti, lakin istifaları kabul edilmedi.

Bu defa devayı rakiplerini etkisiz hâle getirmek için kapıkulu askerini isyana teşvik etmekte buldu.

Bu isyan gerçekleşince Sultan İbrahim, Kemankeş Kara Mustafa Paşa’yı 31 Ocak 1644 tarihinde sadrazamlıktan azletti ve idam edilmesini emretti. Paşa’nın idamı, iç ve dış problemlerin zorluğu, sonraki sadrazamların Padişah’ı rüşvet niteliğindeki ikramlara teşvik etmeleri üzere sebeplerden ötürü Sultan İbrahim, devlet işlerinden uzaklaşarak vaktinin büyük bir kısmını Harem-i Hümayun’da geçirmeye yöneldi.

Peki, Sultan İbrahim’i “deli” olarak anılmasına iten sebepler neydi?

Özellikle 1645 yılından itibaren Padişah’ın dirayeti giderek azaldığı, davranışlarının istikrarsızlaştığı görülür. Bu durumunu gören başta sadrazam olmak üzere devlet yöneticileri ve harem halkı, kendi makam ve çıkarları uğruna Padişah’ın aslında berbat olan hâletiruhiyesini daha da kötüleştirdi.

Devlet adamları, Padişah’ın ilgisini çeken samur kürk ve amber tutkusunu kullanarak, kıymetli armağanlar sunarak ve öbür devlet erkânını da bu maliyetli armağanları Padişah’a sunmaya teşvik ederek bu durumdan faydalandılar.

Sultan İbrahim hakkında bilhassa 20. yüzyılın başlarında kimi tarihçiler tarafından ortaya atılan “deli” lakabı, daha sonra geniş bir kabul gördü.

Sayısı yüzleri bulan, kendi elinden çıkmış olan çizgilerinde, ruh hâlini samimi bir formda söz eden tabirleri bu durumun tabiatını açıkça ortaya koyuyor. Sadrazama yazdığı birtakım sınırlarında, mizacının bozuk olduğunu, sancılar yüzünden badire çektiğini, iştahsız olduğunu ve yemek yiyemediğini, dizlerinde mecal kalmadığını, başına duman üzere bir objenin yerleştiğini, ciğerlerinin sıkıştığını, baygınlıklar geçirdiğini ve içinin daraldığını belirtiyor.

Uygulanan tedaviler ortasında muskalar, okumalar üzere manevi ve ruhsal sistemlerin yanı sıra macunlar, şerbetler, çeşitli ilaçlar ve kan aldırma üzere tıbbi tahlillere de başvuruluyordu. Tüm bu ruhsal zorluklara karşın, Sultan İbrahim’in devlet işleriyle ilgilendiği, divan toplantılarını nizamlı olarak dinlediği, sık sık sadrazamdan devlet ve halkın işleri hakkında bilgi aldığı, hatta kendisini dikkatle izlediği ve şu sözlerle belirttiği anlaşılmaktadır:

“Birkaç gün umura müteallik karşılık gelmezse eğlenmeziz… cüz’î ve küllî umuru bildirmeyince olmayasın, sonra sen bilirsin, aklım sendedir… Birkaç gün umura müteallik yanıt gelmiyor, ayrık alıştık hizmete, ümmet-i Muhammed’in işini görmeye, bir gün telhis gelmezse ne aceb gelmiyor diye tefekkür ederim…”

Dönemin sadrazamı, lime lime doğrandığı bilinen Hezarpare Ahmed Paşa’nın, Padişah’ı daha da körükleyerek samur vergisi almaya kalkışması, tansiyonu daha da tırmandırdı.

Girit Seferi’nden dönen Yeniçeri Ocağı kethüdası Kara Murat Ağa’dan samur ve amber vergisi istenince; “Ben Girit’ten geldim. İnce perdaht barut ile yağlı kurşundan gayri nesnem yoktur. Samur ve amberin ismini biz vilayetten ışıtırız, görmemişsiz” diyerek vergi vermeyi reddedip sarayın buyruğuna karşı durması, aslında isyan etmeye hazır olan halkın tüm bölümlerinde bir kıvılcım tesiri yarattı.

Fatih Mescidi önünde toplanan ulema, Ahmet Paşa’nın idamını talep etmek için Şeyhülislam’ı davet ettiler. Azledilen Paşa’nın yerine Sofu Mehmet Paşa getirildi. Ahmet Paşa’nın idamını duyan Sultan, bunu kabul etmeyerek yeni sadrazamı da saraydan kovdurunca olanlar oldu.

Orta Camii’nde bir ortaya gelen isyancılar, bu sefer Padişahı tahttan indirip yerine Şehzade Mehmet’i tahta geçirmek için saraya yürümeye karar verdiler.

Uzun uğraşlar sonucunda IV. Mehmet’in tahta geçişiyle Sultan İbrahim’in azledilmesine karar verildi. 18 Ağustos 1648’de boğularak infaz edilen Sultan İbrahim, arkasında birçok söylenti de bıraktı. Sultan İbrahim’in hakikaten meczup olup olmadığıyla ilgili varsayım edersiniz ki pek çok argüman ortaya atıldı. Bu hususla alakalı araştırmaları sonucunda, Sultan İbrahim’in, kişinin his ve fikirleriyle yaşadığı çatışma sonucu ortaya çıkan psikonevroz hastalığına sahip olduğu düşünülüyor.

Neyin hakikat neyin yanlış olduğuna elbette kesin bir karar getiremeyiz. Fakat çeşitli dokümanlara ve yapılan araştırmalara bakıldığında, Sultan İbrahim’in mecnun diye anılmasında geçmişte yaşadığı travmatik olaylar ve vefat endişesinin büyük bir hissesi var. Sanılanın bilakis devlet işlerini de olabildiğince yürütmeye çaba etmiş, sonunu getirecek olan samur ve amberden kendini ne yazık ki alıkoyamamıştır.